WOS 2017 TEMAT I: Aktywność obywatelska

Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) rozpoczyna realizację V edycji projektu „Europejczycy, Polacy, Obywatele”, skierowanego do uczniów klas 9-12. Słuchając co środę o godz. 15.10 audycji w Radiu Znad Wilii oraz czytając artykuły w piątkowych wydaniach dziennika „Kurier Wileński” uczniowie poznają 6 bloków tematycznych: „Aktywność obywatelska”, „Media”, „Prawa człowieka”, „Problemy współczesnego świata”, „Unia Europejska” oraz „Władza”. Więcej informacji oraz zasad uczestnictwa szukaj na www.efhr.eu, oraz platformie projektu wos.efhr.eu.

W dzisiejszych czasach jednym z podstawowych pojęć związanych z demokracją jest aktywność społeczna, mająca nieocenione znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania państwa. Aktywność społeczna polega na nieprzymuszonym angażowaniu się jednostek w sprawy o charakterze publicznym oraz na działalności mającej na celu kształtowanie otaczającej nas rzeczywistości. Demokratyczny ustrój państwa nie mógłby istnieć bez zaangażowania obywateli w jego kształtowanie. Skoro bowiem demokracja oznacza rządy ludu, nigdy nie będzie ona mogła funkcjonować prawidłowo, jeśli obywatele nie będą zainteresowani sprawowaniem tych rządów i angażowaniem się w sprawy państwowe.

Społeczeństwo państwa, którego obywatele są społecznie aktywni, określa się mianem społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie opiera się na aktywności jego członków oraz ich zdolności do samoorganizacji bez impulsu czy przymusu ze strony władzy publicznej. Podstawą funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków potrzeb zbiorowości oraz chęć ich zaspokajania. Zadanie to najczęściej przekracza jednak możliwości jednostki i z tego względu członkowie społeczeństwa obywatelskiego bardzo często zrzeszają się w partiach politycznych, związkach zawodowych czy organizacjach pozarządowych. Charakterystyczne dla obywateli aktywnych jest poczucie odpowiedzialności za los własnego społeczeństwa i płynąca z niego chęć aktywnego działania na jego rzecz.

Społeczeństwo obywatelskie działa niezależnie od władzy państwowej, lecz nie musi opierać się na walce z nią (dzieje się tak najczęściej w państwach, w których większość społeczeństwa sprzeciwia się działaniom rządzących). Niemniej jednak, stanowi ono skuteczny mechanizm kontroli władzy a także uzupełnia działalność instytucji państwa na obszarach, na których jest ona niezadowalająca.

Aktywność obywatelska przejawia się przede wszystkim w uczestnictwie w wyborach i referendach. Ciekawostką jest, że w krajach takich jak Australia, Singapur, Belgia, czy Wenezuela został wprowadzony tzw. przymus wyborczy, co oznacza, że brak udziału w wyborach i referendum jest karalny. W krajach zaś, w których nie ma przymusu głosowania, frekwencja wyborcza jest wskaźnikiem najlepiej oddającym poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Niestety, w krajach byłego bloku wschodniego, takich jak Polska i Litwa, jest ona wciąż niezadowalająca. Bierze się to między innymi z nieufności społeczeństwa wobec władzy, zakorzenionej jeszcze w czasach komunizmu, kiedy to wszelka aktywność polityczna społeczeństwa, albo nie miała znaczenia, gdyż manipulowano wynikami wyborów, albo kończyła się negatywnymi represjami ze strony aparatu władzy. Wykształcenie postaw obywatelskich w społeczeństwie oraz zainteresowanie go sprawami publicznymi uznaje się powszechnie za jedno z najważniejszych zadań młodych demokracji Europy Środkowo-Wschodniej. Prawidłowo funkcjonujące społeczeństwo obywatelskie sprawia, że jego członkowie mogą wziąć sprawy w swoje ręce i współuczestniczyć w kształtowaniu przestrzeni publicznej oraz polityki państwa.

Postawy obywatelskie powinny być kształtowane od najmłodszych lat. Bardzo ważną rolę pełni szkoła, która powinna rozwijać postawy prospołeczne m.in. poprzez umożliwienie działalności samorządów uczniowskich oraz wzbudzanie w uczniach poczucia odpowiedzialności za otaczającą ich rzeczywistość. Na późniejszych etapach edukacji, uczniowie mają możliwość udzielania się w organizacjach młodzieżowych (np. samorząd studencki, AIESEC), podejmowania wolontariatu w różnorakich instytucjach publicznych i prywatnych, odbywania praktyk w organizacjach pozarządowych, czy korzystania z możliwości wyjazdów zagranicznych w ramach różnego rodzaju programów (np. Erasmus+, Comenius), których jednym z celów jest kształtowanie świadomości społecznej wśród ich beneficjentów. Za przykład posłużyć może też program praktyk i wolontariatu prowadzony przez EFHR.

Rozwój społeczeństwa obywatelskiego nie byłby możliwy bez stworzenia odpowiednich do tego warunków przez systemy prawne państw demokratycznych. Za filary społeczeństwa obywatelskiego, obecnie bardzo często zapisane w konstytucjach państw, uważa się wolność zrzeszania się (wolność tworzenia i członkostwa w partiach politycznych, związkach zawodowych itp.) wolność zgromadzeń (oraz będące jej formą prawo do protestu ulicznego i strajku), wolność słowa, wolność prasy i środków masowego przekazu, prawo do informacji o działalności instytucji publicznych. Wszystkie te prawa należą do tzw. praw politycznych I generacji (była o tym mowa w artykule poświęconym prawom człowieka) i zostały one wyrażone w wielu traktatach międzynarodowych, takich jak np. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, czy też Europejska Konwencja Praw Człowieka. Obie wymienione umowy międzynarodowe zostały ratyfikowane przez Polskę i Litwę i z tego względu, systemy prawne obu krajów muszą gwarantować ich przestrzeganie.

Rozwinięte społeczeństwo obywatelskie nie tylko dopełnia działanie instytucji państwa, lecz także stanowi narzędzie ich kontroli. Wolne media, prawo do informacji czy prawo do organizowania protestów stanowią skuteczny mechanizm kontrolny powodujący, że władza nie może bez konsekwencji dopuszczać się nadużyć. Z tego samego względu, w państwach autorytarnych i totalitarnych społeczeństwo obywatelskie, o ile w ogóle istnieje, pozostaje najczęściej w konflikcie z władzą, która dąży do jego eliminacji, zdając sobie sprawę, że aktywność społeczna obywateli stanowi zagrożenie dla niedemokratycznych, dyktatorskich rządów. W krajach takich ograniczona, bądź całkowicie wyeliminowana jest wolność mediów poprzez stosowanie cenzury. Uniemożliwia to rozpowszechnianie poglądów sprzecznych z interesem rządzących. Manifestacje i protesty uliczne również są zakazane, co często prowadzi do starć z policją obywateli wyrażających publicznie swe niezadowolenie. Ograniczona jest możliwość działania niezależnych od władzy partii politycznych, a w państwach totalitarnych, istnieje tylko jedna legalna partia, mająca monopol na sprawowanie władzy.

Wolność zrzeszania się oraz wolność zgromadzeń gwarantowane są przez Konstytucję Republiki Litewskiej. Szczegółowe zasady korzystania z tych wolności regulują ustawy, takie jak choćby ustawa o stowarzyszeniach z 22 stycznia 2004 r. (Lietuvos Respublikos Asociacijų įstatymas).

Warto pamiętać, że niezagłosowanie w wyborach, czy nie wyrażanie swojego zdania na tematy publiczne w jakiejkolwiek formie oznacza, że decyzje podejmowane są bez nas. Istotą demokracji jest oddanie władzy w ręce społeczeństwa. Nie angażując się w sprawy dotyczące zbiorowości, jednocześnie rezygnujemy ze sprawowania tej władzy, pozwalając innym decydować za nas.