Wystąpienie przedstawicielki EFHR w Filii Uniwersytetu w Białymstoku w Wilnie

Fot. Filii UwB w Wilnie

16 marca bieżącego roku prawniczka, przedstawicielka Europejskiej Fundacji Praw Człowieka Marta Maciejewska, wygłosiła referat pn. „Środki kontroli realizacji praw człowieka na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych oraz rola organizacji pozarządowych (na przykładzie Europejskiej Fundacji Praw Człowieka)” w Filii Uniwersytetu w Białymstoku w Wilnie.

Prawa człowieka są podstawową wartością demokratycznego państwa prawnego. Ochrona praw człowieka jest kluczowa dla zapewnienia równości, wolności i sprawiedliwości w społeczeństwie. Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPC) oraz Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych (KROMN) są dwoma ważnymi dokumentami prawnymi, które regulują ochronę praw człowieka w Europie. 

Europejska Konwencja Praw Człowieka, przyjęta w 1950 roku, to międzynarodowa umowa, która gwarantuje ochronę podstawowych praw człowieka i wolności, takich jak wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność wyznania, prawo do sądu, prawo do prywatności i równość przed prawem. Konwencja jest ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie Rady Europy, co oznacza, że ​​ich władze zobowiązały się do zapewnienia ochrony praw człowieka na swoim terytorium. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) jest organem odpowiedzialnym za interpretację i egzekucję EKPC, zajmuje się on rozstrzyganiem sporów między obywatelami a państwami, które naruszają ich prawa. Jednym z najważniejszych mechanizmów kontroli realizacji praw człowieka jest możliwość złożenia skargi do ETPC przez jednostki, grupy osób lub organizacje pozarządowe. 

Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych, przyjęta w 1995 roku, jest innym ważnym dokumentem regulującym ochronę praw mniejszości narodowych w Europie. Konwencja definiuje mniejszość narodową jako grupę osób zamieszkujących dany kraj lub region, której członkowie mają wspólne cechy, takie jak język, religia czy kultura. Konwencja gwarantuje mniejszościom narodowym prawo do wyrażania i praktykowania swojej kultury, ochrony języka i uczestnictwa w życiu publicznym. Państwa podpisujące Konwencję zobowiązują się do ochrony praw mniejszości narodowych i ich równego traktowania. Komitet Doradczy ds. Ramowej Konwencji o Ochronie Mniejszości Narodowych to organ powołany w ramach Rady Europy, mający na celu monitorowanie i promowanie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych przez państwa sygnatariusze. Głównym zadaniem Komitetu jest przeprowadzanie tzw. okresowych ocen państw sygnatariuszy, czyli badanie, jak w praktyce wdrażana jest Konwencja w danym kraju i czy państwo realizuje swoje zobowiązania wobec mniejszości narodowych. 

Europejska Fundacja Praw Człowieka zaangażowana jest w monitorowanie sytuacji w szkołach mniejszościowych, w tym polskich. Fundacja przeprowadza badania i analizy dotyczące warunków kształcenia, przestrzegania praw mniejszości językowej oraz dyskryminacji w szkołach. Na podstawie zebranych danych Fundacja występuje z interwencjami i skargami do władz państwowych, jeśli uznane zostanie, iż zachodzi taka potrzeba. W przypadku decyzji gminy Troki dotyczącej reorganizacji szkół mniejszościowych, EFHR podjęła wiele kroków w celu ochrony praw polskiej mniejszości narodowej i od czerwca ubiegłego roku jest zaangażowana w pomoc prawną w tej sprawie. Ponadto EFHR przeprowadziła kampanię informacyjną, która miała na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat tego problemu. W przypadku inicjatywy parlamentarnej dotyczącej dodatkowych punktów za znajomość języków ojczystych, EFHR poparła ten pomysł i zwróciła uwagę na ważność tego rodzaju działań dla mniejszości narodowych. Fundacja prowadzi również programy szkoleniowe dla uczniów i studentów z mniejszości narodowych, które mają na celu zwiększenie ich szans na przyjęcie na uczelnie.

Kolejnym problemem, z którym boryka się mniejszość polska na Litwie, jest brak możliwości używania w oficjalnych dokumentach nazwisk z polskimi znakami diakrytycznymi. Jest to poważny problem, który uniemożliwia mniejszości polskiej pełne korzystanie z praw obywatelskich oraz utrudnia im życie codzienne. Jest to kwestia szczególnie ważna także dla obywateli Litwy, którzy zawierają małżeństwa mieszane. Zgodnie z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, każdy człowiek ma prawo do życia prywatnego i rodzinnego, co oznacza, że mają prawo do wyboru i rejestracji swojego imienia i nazwiska w oryginalnej pisowni, która jest związana z ich kulturą, językiem i historią. Europejska Fundacja Praw Człowieka działa na rzecz rozwiązania tego problemu poprzez prowadzenie działań informacyjnych oraz interwencji u władz państwowych. Fundacja organizuje kampanie informacyjne oraz szkolenia dla mieszkańców dotyczące ich praw do używania nazwisk z polskimi znakami diakrytycznymi. Dzięki konsekwentnym działaniom EFHR, udało się doprowadzić do przyjęcia ustawy, która daje prawo do oryginalnej pisowni imion i nazwisk osobom należącym do mniejszości narodowych na Litwie. EFHR odnotowała także pierwsze zwycięstwa w sprawach związanych z prawem do zapisu znaków diakrytycznych, które nie były objęte ustawą.

Hate speech, czyli mowa nienawiści, to jeden z najpoważniejszych problemów, z którymi borykają się mniejszości narodowe na Litwie. Wiele osób z mniejszości narodowych jest ofiarą rasistowskich i ksenofobicznych komentarzy w Internecie, a także w mediach tradycyjnych. Tego typu zachowania prowadzą do dalszej marginalizacji mniejszości i pogłębiają problemy związane z ich integracją społeczną. Europejska Fundacja Praw Człowieka odgrywa ważną rolę w zwalczaniu hate speech i promowaniu tolerancji na Litwie. Jednymi z narzędzi jakie stosuje EFHR są kampanie informacyjne, szkolenia i warsztaty na temat mowy nienawiści i sposobów jej zwalczania. W ramach swojej działalności EFHR monitoruje również media i Internet pod kątem treści rasistowskich i ksenofobicznych. Co najważniejsze, EFHR przyczyniła się do uruchomienia platformy manoteises.lt/pranesk/pl, która umożliwia łatwe zgłaszanie przestępstw z nienawiści lub podżegania do nienawiści, ofiarą których padły osoby należące do mniejszości narodowych na Litwie. 

Powyższe pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków: 

1. Ochrona praw człowieka jest kluczowa dla zapewnienia równości, wolności i sprawiedliwości w społeczeństwie. Europejska Konwencja Praw Człowieka i Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych to dwa ważne dokumenty prawne, które regulują ochronę praw człowieka w Europie. 
2. Organizacje pozarządowe, takie jak Europejska Fundacja Praw Człowieka, odgrywają istotną rolę w monitorowaniu i kontrolowaniu realizacji tych konwencji. Dzięki działaniom organizacji pozarządowych, poprawia się ochrona praw człowieka w Europie i zwiększa się ich znaczenie. Warto podkreślić, że ochrona praw człowieka jest zadaniem nie tylko państw, ale także społeczeństwa jako całości.
3. Od lat 90-tych Litwa podjęła pewne kroki, aby dołączyć do grupy państw demokratycznych, w których przestrzegane są prawa człowieka. Niestety, organizacje międzynarodowe wciąż wskazują na liczne zaniedbania Litwy.   
4. Zalecenia dotyczące najważniejszych aspektów pełniejszej ochrony praw człowieka na Litwie przedstawione w raporcie EFHR za poprzedni okres (2014-2018) są nadal aktualne, zwłaszcza ze względu na stosunkowo powolny postęp Litwy w dziedzinie praw człowieka oraz dość rygorystyczne stanowiska i nastroje zarówno w rządzie, jak i w całym społeczeństwie.
5. Poprawa poziomu życia społeczeństwa litewskiego powinna być priorytetem dla rządu i powinna wynikać z rzeczywistej woli władz państwowych. Nie powinno to prowadzić do sytuacji, w której znaczny odsetek obywateli nie jest pewien swoich praw i musi bronić w sądzie takich rzeczy jak tożsamość osobista. 
6. Biorąc pod uwagę powyższą analizę, należy stwierdzić, że w latach 2018-2022 wiele istotnych problemów nadal nie zostało rozwiązanych. Jedną z głównych pozostałych kwestii jest przyjęcie Ustawy o mniejszościach narodowych. Ustawa o mniejszościach narodowych na Litwie ma na celu wypełnić istniejącą na poziomie narodowym lukę prawną w sferze ochrony praw człowieka. Należy pamiętać, że ta ostatnia ustawa wygasła w 2010 roku i mimo kilku prób dotychczas nie uchwalono nowej. Stwarza to niepewność co do przyszłości utrzymania praw mniejszości narodowych.
7. Pisownia imion i nazwisk została wreszcie uregulowana w 2022 roku, jednak tylko częściowo. Ustawa o pisowni imion i nazwisk, obowiązująca od 1 maja 2022 r., musi zostać zmieniona, aby przewidywała możliwości pisowni imion i nazwisk ze znakami diakrytycznymi
8. Pomimo zaleceń Rady Praw Człowieka ONZ, Litwa nie ratyfikowała Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Mniejszościowych i nie przyjęła odpowiednich aktów prawnych regulujących kwestię dwujęzycznych znaków topograficznych. Ponadto Litwa została zobowiązana do przeprowadzenia szeregu istotnych reform związanych m.in. z edukacją mniejszości narodowych.

Organizacje pozarządowe, takie jak EFHR, powinny działać w partnerskiej współpracy z organami państwowymi, aby zapewnić skuteczną ochronę praw człowieka i praw mniejszości narodowych. Ważne jest, aby państwa zapewniły finansowanie dla takich organizacji, aby mogły one prowadzić swoją działalność i zwiększać świadomość społeczną w zakresie praw człowieka i praw mniejszości narodowych.

W celu skutecznego zapewnienia ochrony praw człowieka i praw mniejszości narodowych, zaleca się,  wdrożenie szeregu środków, takich jak:

• Ewidencja przypadków naruszeń praw człowieka i praw mniejszości narodowych;
• Wzmocnienie niezależnych organów nadzorujących prawa człowieka i prawa mniejszości narodowych;
• Zwiększenie dostępu do informacji i edukacji w zakresie praw człowieka i praw mniejszości narodowych;
• Promowanie różnorodności kulturowej i językowej oraz walka z dyskryminacją i nienawiścią wobec mniejszości narodowych.