Polacy jako mniejszość narodowa podczas VI Światowego Zjazdu Polonii i Polaków z Zagranicy

Fundacja EFHR wzięła udział w VI Światowym Zjeździe Polonii i Polaków z Zagranicy, który odbywał się w dniach 29 czerwca – 2 lipca 2023 roku w Warszawie. Wydarzenie to jest organizowane przez Stowarzyszenie Wspólnota Polska i Radę Polonii Świata. Podczas jego trwania delegaci z całego świata mają szansę na przeprowadzenie podsumowania zmian prawnych związanych z funkcjonowaniem Polaków za granicami kraju oraz sukcesów legislacyjnych związanych z ochroną mniejszości. Przedmiotem dyskusji jest również struktura organizacji polonijnych, formy organizowania społeczności, a także omówienie sposobów promowania i rozwijania polskiej kultury, szczególnie w kontekście obecnej sytuacji, politycznej, gospodarczej i społecznej – wojny na Ukrainie, konfliktom na granicy polsko-białoruskiej i światowym kryzysie ekonomicznym po pandemii koronawirusa.

Wyjątkowo ważne z punktu widzenia fundacji były merytoryczne obrady w Domu Polonii w Pułtusku prowadzone w czterech blokach tematycznych. Jako fundacja uczestniczyliśmy w jednym z nich – bloku „Organizacje Polskie za Granicą”. Składał się on z trzech paneli, z których pierwszy dotyczył sukcesów i wyzwań polskich mniejszości narodowych. Podczas obrad głos zabrali przedstawiciele mniejszości polskiej z Rumunii, Czech, Niemiec i Węgier, którzy opowiadali o sytuacji Polonii w tych krajach.

Warto zauważyć, że w pierwszej kolejności wypowiadali się delegaci państw, w których polska mniejszość korzysta z licznych praw. Poseł do parlamentu rumuńskiego Gerwazy Longher omówił rolę uprawnień organów mniejszości narodowych, które mają prawo do wystawienia przedstawicieli do Sejmu rumuńskiego oraz możliwość pobierania dodatkowych funduszy na rozwój i wsparcie polskiej kultury i języka. Podkreślił także wagę ścisłej współpracy Związku Polaków w Rumunii z lokalnymi władzami, która zapewnia nie tylko wsparcie finansowe, ale także pozwala na stworzenie wspólnoty przyjaznych zarówno dla Rumunów, jak i Polaków. 

Jasne światło na sprawę Polonii rzuca również wypowiedź węgierskiej pełnomocniczki mniejszości polskiej w parlamencie, Ewy Rónay-Słaby. Poinformowała ona, że pomimo małej ilości Polaków, na Węgrzech udało się zorganizować placówki dydaktyczne i instytucje kulturalne kształcące w języku polskim. 

Sytuacja nie wszędzie jest jednak równie optymistyczna. Panelistka z Niemiec, Wiceprezes Związku Polaków w Niemczech, Anna Wawrzyszko zwróciła uwagę na nierespektowanie praw mniejszości polskiej w tym kraju oraz ograniczoną ilość funduszy przeznaczoną dla polskich organizacji w Niemczech. Jako jedną z kluczowych spraw, na rzecz których działa Związek Polaków w Niemczech wymienia między innymi prawo Polaków służących przymusowo w Wehrmachcie oraz przebywających w obozach koncentracyjnych podczas drugiej wojny światowej do odszkodowania. Działania organizacji wpłynęły korzystnie na sytuację Polonii w Niemczech, jednak nie stanowią całkowitego remedium na problemy.

Polacy w Niemczech nie są jednak odosobnieni, a z dyskryminacją systemową boryka się również Polonia litewska. Europejska Fundacja Praw Człowieka od ponad dwunastu lat prowadzi aktywną działalność na rzecz ochrony praw człowieka zwłaszcza w obronie praw polskiej mniejszości narodowej na Litwie. Jej działania przyczyniły się między innymi do przyjęcia przez parlament litewski Ustawy o pisowni imion i nazwisk w dokumentach, która obowiązuje od 1 maja 2022 roku. Powyższa ustawa legalizuje możliwość pozytywnego ubiegania się o przywrócenie oryginalnej pisowni nazwisk i imion mniejszościom narodowym. Warunkiem ubiegania się o taką zmianę jest status członka mniejszości narodowej lub związek małżeński z cudzoziemcem. Niestety, wyżej wymieniona ustawa nie rozwiązuje nadal kwestii związanych z zapisem znaków diakrytycznych. Nasza fundacja w dalszym ciągu apeluje o rozszerzenie tego aktu prawnego, aby przewidywał możliwości pisowni imion i nazwisk ze znakami diakrytycznymi. Fundacja wygrała już kilka spraw dotyczących pisowni imion i nazwisk ze znakami diakrytycznymi, a najgłośniejszą z nich była sprawa litery „ł”, która trafiła do Trybunału Konstytucyjnego i obecnie czeka na rozpatrzenie.

Istotnym problemem polskiej mniejszości narodowej na Litwie jest także kwestia dostępności szkół, w których językiem wykładowym jest język polski. Działania fundacji koncentrują się zatem na przeciwdziałaniu likwidacji polskich szkół zgodnie z postanowieniami Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych. EFHR interweniowała w sprawie praw uczniów w Gimnazjum im. Longina Komołowskiego w Połukniu oraz Szkoły Podstawowej im. Andrzeja Stelmachowskiego w Starych Trokach.Temat szkolnictwa został podniesiony podczas zjazdu przez prowadzącą panel Hankę Gałązkę. 

Uczestnicy drugiego panelu obradowali pod hasłem „Samorządność Polonii – Status i Sytuacja Struktur Polonijnych”, kluczowego dla rozumienia działalności organizacji mniejszości narodowej za granicą. Prezes Kongresu Polonii Kanadyjskiej, Janusz Walczak, w swojej wypowiedzi podkreślał ogromną ilość związków zrzeszonych przez Kongres oraz znaczenie wdrażania młodzieży w działalność obywatelską.

Porównywalnie wygląda sytuacja w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie stowarzyszenia polonijne znajdują się w dużych odległościach od siebie co wraz z brakiem odpowiednich funduszy, utrudnia działalność mniejszości narodowej. Wiele problemów związanych między innymi z różnicami w opodatkowaniu emerytów, krótkimi terminami na odpowiedź czy trudnościami w zrzekaniu się obywatelstwa polskiego poruszył Włodzimierz Wnuk, członek Rady Naczelnej Polonii Australijskiej.

Poza obradami w Pułtusku w programie Zjazdu znalazły się również spotkania z parlamentarzystami i władzami państwowymi, w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz w Sejmie. Wydarzenie miało zatem wymiar nie tylko integracyjno-informacyjny, ale wręcz państwowy, a ustalenia i problemy podniesione podczas debat mogą mieć realny wpływ na współpracę polskiego rządu z organizacjami polonijnymi oraz na skuteczność ochrony praw polskiej mniejszości narodowej poza granicami kraju. Jako Europejska Fundacja Praw Człowieka działamy głównie w obrębie praw mniejszości polskiej na Litwie, gdzie sytuacja Polaków jest niestety problematyczna, dlatego Zjazd traktujemy jako jedną z kluczowych inicjatyw pozwalających na zmiany i patrzymy z optymizmem na przyszłe działania.