EFHR złożyła do Rady Europy raport alternatywny w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych na Litwie

27 września 2023 roku Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) złożyła raport alternatywny w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych (FCPNM) na Litwie. Raport ocenia implementację Konwencji Ramowej przez Departament ds. Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej. Dokument został wysłany do Rady Europy, która nadzoruje przestrzeganie Konwencji.

Raport alternatywny EFHR został sporządzony w odpowiedzi na Piąty raport w sprawie implementacji Konwencji Ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych w Republice Litewskiej zgodnie z art. 25 Konwencji, przygotowany przez Departament ds. Mniejszości Narodowych przy Rządzie Republiki Litewskiej. Piąty raport obejmuje okres od 2016 roku do 2021 roku.  

Alternatywny Raport Europejskiej Fundacji Praw Człowieka ma na celu przedstawienie rzeczywistej sytuacji mniejszości narodowych na Litwie, jakich prawa regulowane są ratyfikowaną przez państwo dnia 17 lutego 2000 r. Konwencją Ramową o Ochronie Mniejszości Narodowych.

Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych, przyjęta w 1995 roku, jest ważnym dokumentem regulującym ochronę praw mniejszości narodowych w Europie. Konwencja definiuje mniejszość narodową jako grupę osób zamieszkujących dany kraj lub region, której członkowie mają wspólne cechy, takie jak język, religia czy kultura. Konwencja gwarantuje mniejszościom narodowym prawo do wyrażania i praktykowania swojej kultury, ochrony języka i uczestnictwa w życiu publicznym. Państwa podpisujące Konwencję zobowiązują się do ochrony praw mniejszości narodowych i ich równego traktowania. Komitet Doradczy ds. Ramowej Konwencji o Ochronie Mniejszości Narodowych to organ powołany w ramach Rady Europy, mający na celu monitorowanie i promowanie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych przez państwa sygnatariusze. Głównym zadaniem Komitetu jest przeprowadzanie tzw. okresowych ocen państw sygnatariuszy, czyli badanie, jak w praktyce wdrażana jest Konwencja w danym kraju i czy państwo realizuje swoje zobowiązania wobec mniejszości narodowych.

Alternatywny raport Fundacji ma kilka celów. Po pierwsze, dostarczenie dokładnych danych, obserwacji i informacji na temat przestrzegania Konwencji w odniesieniu do mniejszości narodowych. Po drugie, wzmocnienie znaczenia Departamentu ds. Mniejszości Narodowych przy przyjmowaniu i wdrażaniu polityk dotyczących mniejszości narodowych w kraju. Po trzecie, zbadanie stanowisk Departamentu w sprawie wdrażania polityki mniejszości narodowych.

Raport zawiera dane i dokumenty, które mogą być pomocne we właściwym ocenieniu stopnia, w jakim Litwa wywiązała się z zobowiązań konwencyjnych. Należy podkreślić, że wszelkie pochwalne, jak i krytyczne słowa zawarte w raporcie wynikają z troski o umacnianie litewskiej demokracji. Powinna ona odznaczać się siłą i tolerancją oraz w pełni przestrzegać zobowiązań w kwestii ochrony jednej z najbardziej narażonych na dyskryminację grup społecznych, jakimi są mniejszości narodowe.

EFHR ma nadzieję, że uwagi przedstawione w raporcie przyczynią się do poprawy sytuacji mniejszości narodowych, wspierania ściślejszej współpracy między Departamentem Mniejszości Narodowych i organizacjami pozarządowymi oraz pomagania Departamentowi w podkreślaniu przypadków, w których rząd Republiki Litewskiej zaniedbuje postanowienia Konwencji.

Podsumowanie raportu alternatywnego EFHR w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych na Litwie:

Artykuł 1: Rząd Litwy powinien aktywnie korzystać ze wsparcia i rekomendacji organizacji międzynarodowych zaangażowanych w dyskusję na temat praw człowieka. Zarówno pochwały, jak i krytyka Litwy i jej instytucji powinny być przyjmowane z większym zaangażowaniem, zachęcając do rozważenia zmian w ich wysiłkach na rzecz ochrony praw człowieka.

Artykuł 2: Brak ustawodawstwa chroniącego prawa mniejszości narodowych na Litwie spotkał się z ostrą krytyką ze strony różnych podmiotów międzynarodowych. Co więcej, każdy raport Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) dotyczący Litwy podkreśla kwestie wynikające z braku takiego ustawodawstwa. Biorąc pod uwagę obecną sytuację, w której nie istnieje ustawa zapewniająca ochronę mniejszości narodowych, oraz przedłużającą się debatę nad nowym projektem ustawy bez perspektyw na osiągnięcie konsensusu w najbliższej przyszłości, trudno uwierzyć, że postanowienia Konwencji Ramowej zostaną faktycznie wdrożone.

Artykuł 3: Mniejszości narodowe na Litwie spotykają się z praktykami dyskryminacyjnymi, które utrudniają im pełne korzystanie z przysługujących im praw. Przykłady takich kwestii obejmują przepisy związane z używaniem języka, zapisu imion i nazwisk oraz nazw topograficznych.

Artykuł 4: Pomimo istnienia na Litwie kompleksowego ustawodawstwa dotyczącego dyskryminacji, przestępstw z nienawiści i mowy nienawiści, nadal istnieją wyzwania związane ze skutecznym wdrażaniem tych przepisów. Według EFHR obecnie nakładane kary są nieadekwatne do skutecznego reagowania na naruszenia praw człowieka w przestrzeni online. Wynika to z powtarzalnego charakteru obraźliwych komentarzy i mowy nienawiści, w których osoby wielokrotnie popełniają ten sam czyn i za każdym razem unikają surowej kary. Wszystko to pokazuje, że na Litwie istnieje zjawisko względnej bezkarności za przestępstwa związane z mową nienawiści, a wiele przypadków pozostaje niezgłoszonych.

Artykuł 5:  EFHR podtrzymuje przekonanie, że środki przyznawane z budżetu pozostają zbyt małe, aby odpowiednio wspierać mniejszości narodowe w zachowaniu i promowaniu ich kultury. Wiele projektów nadal otrzymuje stosunkowo ograniczone kwoty finansowania, ponadto zmiany wprowadzone w 2016 roku dotyczące zakresu tematycznego projektów i kryteriów dla kierowników projektów obejmują wykluczenie takich tematów, jak promowanie tolerancji, zwalczanie rasizmu i dyskryminacji narodowej. EFHR wyraża zaniepokojenie implikacjami nowych wytycznych, które sugerują, że Departament ds. Mniejszości Narodowych może utrzymywać przekonanie, że wdrażanie takich projektów jest niepotrzebne, a rasizm i dyskryminacja nie istnieją w litewskim społeczeństwie.

Artykuł 6: Odnotowano pozytywne reformy prawne. Poprawki do kodeksu karnego z 2017 r. rozszerzyły zakres karalnych aktów dyskryminacji i przestępstw z nienawiści. Nie zmienia to jednak faktu, że organy ścigania często niewłaściwie podchodzą do tych kwestii, odrzucając oskarżenia o mowę nienawiści i kategoryzując przestępstwa z nienawiści jako zakłócenia porządku publicznego. W rezultacie ofiary tracą zaufanie do policji i prokuratorów, a wiele incydentów pozostaje niezgłoszonych, co skutkuje brakiem dokładnych statystyk odzwierciedlających rzeczywistą skalę problemu.

Artykuł 7: Republika Litewska ma obowiązek stworzyć warunki i współpracować, aby społeczeństwo obywatelskie, w tym mniejszości narodowe, mogło rozwijać i utrzymywać skuteczne sposoby organizacji, uczestnictwa, dialogu i współpracy. Niestety, z roku na rok w Republice Litewskiej jest coraz mniej organizacji pozarządowych. Może to wskazywać na to, że Republika Litewska nie wypełnia należycie swoich zobowiązań zawartych w Konstytucji – ani nie wspiera wystarczająco organizacji, które już istnieją, ani nie pomaga w tworzeniu nowych.

Artykuł 8: EFHR odnotowuje, że na terytorium Republiki Litewskiej doszło do licznych naruszeń – m.in. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że rząd naruszył wolność myśli, sumienia i wyznania Świadka Jehowy powołanego do służby wojskowej i odmówił mu alternatywnej służby cywilnej.

Artykuł 9: Ograniczony dostęp mniejszości narodowych do czasu antenowego podkreśla nieprzestrzeganie przez Litwę międzynarodowych porozumień dotyczących promocji kultur mniejszości narodowych w mediach krajowych. Pomimo zaleceń OBWE stwierdzających, że odpowiedni czas antenowy powinien być przydzielany programom skierowanym do mniejszości narodowych proporcjonalnie do ich populacji i rozmieszczenia geograficznego, wraz z odpowiednim wsparciem finansowym, Litwa konsekwentnie ogranicza czas antenowy dla polskich audycji.

Artykuł 10: Prawo do używania języków mniejszości i ich sytuacja na Litwie powinny być chronione prawem litewskim. EFHR zwraca w tym kontekście uwagę na potencjalne zagrożenia związane z proponowanymi rozwiązaniami, w szczególności dla mniejszości narodowych.

Artykuł 11: W ostatnich latach nastąpił zauważalny wzrost liczby osób z nielitewskimi literami i kombinacjami w ich imionach i nazwiskach. Zmieniono także przepisy, a nowe prawo, regulujące te kwestie, zezwala na używanie alfabetu łacińskiego przy zapisie imion i nazwisk. Pomimo tych regulacji, EFHR podkreśla, że zmiany nie przyniosły rozwiązania problemu, ponieważ prawo nadal nie pozwala na włączenie do zapisu znaków diakrytycznych.

Artykuł 12: Komitet Doradczy podkreślił, że pomimo zwiększonego finansowania dla uczniów z mniejszości, nadal otrzymują oni mniej godzin lekcji języka litewskiego w porównaniu do swoich rówieśników. Ponadto mniejszości narodowe wciąż borykają się z problemami związanymi z edukacją, np. jakością podręczników szkolnych w szkołach mniejszości narodowych oraz brakiem podręczników tłumaczonych z języka litewskiego na inne języki. Należy podjąć więcej działań w celu wsparcia zarówno promocji, jak i ochrony mniejszości narodowych w dziedzinie oświaty. Szkołom mniejszości narodowych jest potrzebna większa pomoc oraz zapewnienie jakościowych środków.

Artykuł 13: Przepisy litewskie dotyczące egzaminów maturalnych i rejestracji szkół nie uwzględniają wizji mniejszości narodowych. Dlatego akredytacja szkół mniejszości narodowych na Litwie jest procesem wolniejszym i bardziej skomplikowanym niż proces akredytacji szkół niemniejszościowych.

Artykuł 14: Jak podkreślano we wcześniejszych raportach EFHR, szkoły mniejszości narodowych na Litwie nie otrzymują odpowiedniego wsparcia ze strony rządu ze względu na reformę oświaty z 2011 roku. Dlatego maleje liczba uczniów uczęszczających do szkół mniejszości narodowych.

Artykuł 15: Artykuł 15 ma jednak na celu promowanie rzeczywistej równości między osobami należącymi do mniejszości narodowych a osobami należącymi do większości populacji. Jego celem jest zaspokojenie szczególnych potrzeb mniejszości i zapewnienie ich pełnego i równego udziału w sprawach politycznych, co powinno znajdować odzwierciedlenie w polityce rządu w najbliższych latach.

Artykuł 16: Główna Komisja Wyborcza (GKW) zaproponowała projekt zmiany granic jednomandatowych okręgów wyborczych. Europejska Fundacja Praw Człowieka zauważyła, że dwa okręgi wyborcze zamieszkane w większości przez polską mniejszość narodową, zostały włączone do „litewskiego” okręgu wyborczego, a ustalenie to odbiegało od Kodeksu Dobrych Praktyk w Sprawach Wyborczych, który został przygotowany przez Komisję Wenecką Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo. Naruszało to również postanowienia Konwencji. W rezultacie podczas wyborów parlamentarnych doszło do znacznej dysproporcji w liczbie wyborców w poszczególnych okręgach wyborczych. Trybunał Konstytucyjny orzekł później, że prawo zezwalające na taką dysproporcję jest niezgodne z konstytucją. Kolejny wybory, które odbyły się w 2016 r. i 2020 r., były zgodne z decyzją Trybunału Konstytucyjnego.

Główne wnioski:

• Litwa potrzebuje wsparcia.  Nie jest w stanie – bez wzmocnienia istniejącego prawodawstwa oraz usprawnienia mechanizmów z zakresu praw człowieka i ochrony mniejszości – sprostać zobowiązaniom wynikającym z Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych.  
• Jest zauważalne, że litewskie władze skupiają się głównie na pielęgnowaniu narodowej tożsamości większości ludności, co prowadzi do wypierania kultury oraz języka mniejszości z przestrzeni publicznej i – choć w mniejszym stopniu – prywatnej. Jest to niepokojący trend, który narusza prawa mniejszości narodowych i jest sprzeczny z zobowiązaniami Litwy wynikającymi z Konwencji Ramowej.
• Istnienie oficjalnego języka państwowego, jakim jest litewski, nie stanowi samo w sobie problemu, ale jego ochrona nie może służyć jako pretekst do dyskryminacji i wykluczenia mniejszości, którym przysługują prawa zgodnie z postanowieniami Konwencji Ramowej.
• Od czasu ratyfikacji Konwencji Ramowej litewskie władze wprowadzały kolejne przepisy i decyzje, które coraz bardziej ograniczały możliwość używania języków mniejszości, nawet w sferach kluczowych dla zachowania tożsamości, takich jak zapis imion w języku ojczystym. Ostatnio zmiany prawne należy określić jako pozytywne, ale niewystarczające. Ustawa o pisowni imion i nazwisk musi zostać zmieniona, aby przewidywała możliwości pisowni imion i nazwisk ze znakami diakrytycznymi.
• Litwa powinna przyjąć odpowiednie akty prawne regulujące kwestię dwujęzycznych znaków topograficznych. Potrzebne są także reformy związane m.in. z edukacją mniejszości narodowych.
•  Mowa nienawiści to jeden z najpoważniejszych problemów, z którymi borykają się mniejszości narodowe na Litwie. Wiele osób z mniejszości narodowych jest ofiarą rasistowskich i ksenofobicznych komentarzy w Internecie, a także w mediach tradycyjnych. Tego typu zachowania prowadzą do dalszej marginalizacji mniejszości i pogłębiają problemy związane z ich integracją społeczną, z czym mimo zmian prawnych nie radzą sobie przedstawiciele instytucji państwowych.
• Ważne jest, aby państwo zapewniło finansowanie dla mediów i organizacji, aby mogły one prowadzić swoją działalność i zwiększać świadomość społeczną w zakresie praw człowieka, praw mniejszości narodowych oraz przekazywać informacje w języku ojczystym dla mniejszości.

Z pełną treścią raportu można zapoznać się tutaj.