EFHR przeciwko mowie nienawiści. Kontrowersje wokół sprawy litewskiego Polaka i praw mniejszości na Litwie

Mowa nienawiści w internecie w doświadczeniu litewskiego Polaka

Internet stał się integralną częścią naszego życia, służąc jako narzędzie do zdobywania informacji, pracy czy rozrywki. Niestety platformy online stały się również miejscem, gdzie szerzy się mowa nienawiści, która stanowi jedno z największych wyzwań współczesnego społeczeństwa. Ta forma przemocy słownej jest szczególnie niebezpieczna, ponieważ może przejawiać się w sposób, który często jest niezauważony lub bagatelizowany. Mowa nienawiści obejmuje różnorodne wypowiedzi, które poniżają, wyśmiewają, lub podżegają do dyskryminacji, przemocy czy odwetu wobec osób ze względu na takie cechy jak wiek, płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność, rasę, kolor skóry, narodowość, język, pochodzenie etniczne, status społeczny, wyznanie czy przekonania.

28 grudnia 2023 r. jeden z litewskich adwokatów opublikował na Facebooku wpis, w którym wzywał Pana Jarosława Wołkonowskiego i jego rodzinę do opuszczenia Litwy, ponieważ nie jest ona ich ojczyzną.

„Jaroslav Volkanovski, twoja tożsamość może być w pełni ujawniona tylko w Polsce, ponieważ jesteś osobą narodowości polskiej, dlatego Litwa nie jest twoją ojczyzną, Polacy nie są nawet mniejszością narodową na Litwie, bo swoją przynależność państwową możecie wyrażać w sąsiedniej Polsce. Twoja tożsamość nigdy nie zostanie ujawniona na Litwie, ponieważ zgodnie z Konstytucją Litwy, Litwa jest państwem narodowym. Czytałeś litewską konstytucję i chcesz się do niej stosować? Nie bij się w głowę udowadniając, że to Polska a nie Litwa. Wilno nie jest polskie, jest litewskie, więc „pakuj manatki”, zabieraj rodzinę i bliskich i jedź do Polski, zanim skończy się cierpliwość Litwinów do grania z nami w polsko-nacjonalistyczne gierki.”

Ten post pojawił się wkrótce po tym, jak Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej wydał orzeczenie dotyczące zapisu imion i nazwisk w dokumentach osobistych przy użyciu znaków diakrytycznych z alfabetu łacińskiego, które nie są używane w języku litewskim. Pan Jarosław Wołkonowski brał udział w tej rozprawie. Po zakończeniu posiedzenia jego wypowiedzi zostały opublikowane w mediach, gdzie powiedział: „Mogę już korzystać z litery „w”, ale nadal czekam na możliwość używania znaków diakrytycznych”. W jego przypadku chodziło o literę „ł”. Wołkonowski wyjaśnił: „To część mojej tożsamości. To tutaj, w Wilnie, mój ojciec został ochrzczony w 1930 roku. Wtedy w naszym nazwisku znajdowały się zarówno „w”, jak i „ł”, i nigdy się to nie zmieniło” (fragment ze strony https://lnk.lt/straipsniai/Politika/seimas-spres-ar-lietuvos-lenkai-gales-susigrazinti-originalia-pavardziu-rasyba/228720). Jest więc jasne, że wpis adwokata był bezpośrednią reakcją na decyzję Sądu Konstytucyjnego RL.

Państwo prawa zapewnia każdemu obywatelowi możliwość obrony swoich praw i wolności przed sądem. Nie można usprawiedliwiać obraźliwych i pogardliwych wypowiedzi opartych na uprzedzeniach oraz nietolerancji. Z tego powodu Europejska Fundacja Praw Człowieka (EFHR) zdecydowała się 16 stycznia 2024 r. zgłosić sprawę na policję, wnosząc o wszczęcie postępowania przygotowawczego. Dodatkowo, 23 stycznia 2024 r., skierowano skargę do Litewskiej Izby Adwokackiej w związku z nieetycznym postępowaniem prawnika.

Oceniając wpis na Facebooku, śledcza stwierdziła w postanowieniu z dnia 30 stycznia 2024 r., że komentarze te nie nawoływały bezpośrednio do nienawiści, jednakże uznano je za niedorzeczne. We wspomnianej wypowiedzi nie wystąpiły obiektywne i subiektywne znamiona przestępstwa z art. 170 § 2 Kodeksu karnego. Zdaniem Europejskiej Fundacji Praw Człowieka, nie wszystkie okoliczności istotne dla sprawy zostały właściwie ustalone i ocenione, dlatego w dniu 6 lutego 2024 r. postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego zostało zaskarżone do prokuratora. 

Decyzja prokurator o umorzeniu postępowania przygotowawczego 

W dniu 17 maja 2024-05-17 prokurator podjęła decyzję o umorzeniu postępowania przygotowawczego, uzasadniając to tym, że komentarz „nie zawiera znamion przestępstwa z art. 170 § 2 kk”. W decyzji stwierdzono, że w niniejszej sprawie nie ma wystarczających obiektywnych dowodów, aby ustalić, że przedmiotowe wypowiedzi są sprzeczne z „dobrymi obyczajami i stanowią słowa o charakterze pogardliwym”. Wskazano, że komentarze te są wyrazem opinii i nie mogą być traktowane jako podżeganie do przemocy wobec innych osób lub dyskryminacji ze względu na ich narodowość. Pan Jarosław Wołkonowski, przy wsparciu prawnym EFHR, złożył odwołanie od tej decyzji. 

Decyzja prokuratora naczelnego Prokuratury Okręgowej w Wilnie. Odrzucenie zażalenia

W dniu 18 czerwca 2024 r. prokurator naczelny Prokuratury Okręgowej w Wilnie, wydał decyzję o odrzuceniu zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, od czego się odwołano. W dniu 11 lipca 2024 r. Sąd Rejonowy Miasta Wilna wydał postanowienie odrzucające zażalenie na postanowienie prokuratora i postanowiono umorzeniu postępowania przygotowawczego i pozostawieniu tych decyzji bez zmian. W dniu 8 sierpnia 2024 r. Sąd Okręgowy w Wilnie rozpatrzył odwołanie od postanowienia sądu i podtrzymał je w mocy. 

Decyzje prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego i prokuratora generalnego o odrzuceniu zażalenia, a także zaskarżona decyzja sądu rejonowego, opierają się na fakcie, że w postępowaniu przygotowawczym nie zebrano wystarczających dowodów, aby uzasadnić popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 170 ust. 2 kk. Wymienione w uzasadnieniu decyzje procesowe motywowane są tym, że komentarze (wypowiedzi) skierowane przeciwko Jarosławowi Wołkonowskiemu na koncie portalu społecznościowego prawnika zostały opublikowane, ale nie wypełniają one znamion przestępstwa z art. 170 § 2 k.k. Nie ustalono również, że przedmiotowe komentarze „bezpośrednio lub pośrednio promują szkodliwe skutki, co potwierdza wniosek Urzędu Inspektora Etyki Dziennikarskiej uzyskany w toku postępowania przygotowawczego”. Opinia ta stwierdza, że komentarze wyrażają osobistą krytyczną opinię wobec niektórych konkretnych wymienionych osób, ale krytyczna opinia sama w sobie nie stanowi wyśmiewania ani pogardy, W związku z tym „nie ma podstaw do stwierdzenia, że poprzez opublikowanie komentarze osoba ta działała ze świadomością niebezpieczeństwa swoich działań i że poprzez te wypowiedzi podżegała do przemocy fizycznej wobec Jarosława Wołkonowskiego i innych osób należących do mniejszości polskiej na Litwie, lub że jej działania wchodzą w zakres art. 170 ust. 2 kk.” 

Stanowisko EFHR. Sprzeciw EFHR wobec decyzji organów ścigania

Rozstrzygnięcie nie podlega dalszemu odwołaniu. Pan Jarosław Wołkonowski oraz Europejska Fundacja Praw Człowieka nie zgadzają się z takim wynikiem postępowania, ponieważ uważają, że decyzje organów ścigania oraz sądów nie uwzględniły wszystkich istotnych okoliczności sprawy: decyzje organów ścigania oraz sądów w tej sprawie budzą nasze poważne wątpliwości. W szczególności nie zgadzamy się z oceną, że zamieszczone komentarze były jedynie wyrazem krytycznej opinii. W naszej ocenie, sposób, w jaki te wypowiedzi były sformułowane, przekracza granice dozwolonej krytyki i może być uznany za przejaw mowy nienawiści, co z kolei narusza prawa człowieka, w tym prawo do ochrony godności i dobrego imienia. Orzecznictwo uznaje, że opinia jest zrozumieniem i oceną faktów oraz pewną postawą wobec wartości. Chociaż opinia jest subiektywna i nie podlega kryterium prawdy, musi opierać się na faktach, a jej autor musi zapewnić, że opinia jest wyrażona uczciwie i etycznie. Natomiast w przedmiotowym oświadczeniu użyto wyrażeń o wyraźnie obraźliwym charakterze wobec osób innej narodowości. Takie stwierdzenia jak: „Litwa nie jest twoją ojczyzną”; „Polacy nie są nawet mniejszością narodową na Litwie, bo swoją przynależność państwową możecie wyrażać w sąsiedniej Polsce”; „pakuj manatki, zabieraj rodzinę i bliskich i jedź do Polski, zanim skończy się cierpliwość Litwinów do grania z nami w polsko-nacjonalistyczne gierki” – dla osoby należącej do polskiej mniejszości narodowej są nie tylko bolesne, ale także rodzą uzasadnioną obawę przed prześladowaniami, represjami fizycznymi lub zagrożeniem bezpieczeństwa członków rodziny danej osoby”.

Należy podkreślić, że w innej sprawie 1 marca 2024 r. Sąd Najwyższy Litwy rozpatrzył sprawę karną (nr 2K-58-489/2024), w której zauważył, że mowa nienawiści w internecie i sieciach społecznościowych stanowi zagrożenie. Mowa nienawiści podżega, zachęca, promuje, rozpowszechnia lub usprawiedliwia przemoc, nienawiść lub dyskryminację wobec osoby lub grupy osób, lub stygmatyzuje takie osoby na podstawie ich rzeczywistych lub postrzeganych cech osobistych lub statusu, takich jak rasa, kolor skóry, język, religia, narodowość itp. Należy pamiętać, że tego rodzaju wypowiedzi mogą być bardzo szybko i szeroko rozpowszechniane w przestrzeni cyfrowej. Niebezpieczeństwa związane z mową nienawiści i znaczenie zwalczania takiej mowy w cyberprzestrzeni, w tym na Litwie, zostały podkreślone w wielu dokumentach instytucji międzynarodowych dotyczących mowy nienawiści, a także w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC). Orzecznictwo ETPC uznaje komentarze na Facebooku za równie niebezpieczne jak komentarze na internetowych portalach informacyjnych i zauważa, że zamieszczenie nawet jednego nienawistnego komentarza musi być traktowane przez władze poważnie.

Sformułowania zawarte we wpisie na Facebooku wskazują, że osoba, która je zamieściła, skierowała swoją nienawiść przeciwko Polakom mieszkającym na Litwie jako mniejszości narodowej. Założenia poczynione w poście, dotyczące statusu Polaków na Litwie, takie jak stwierdzenie, że Polacy na Litwie nie są mniejszością narodową są mylące. Litwa, przystępując do Unii Europejskiej, podpisała i ratyfikowała Konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych, prawnie zobowiązując się do ochrony praw mniejszości narodowych (niezależnie, czy są one nazywane mniejszościami, wspólnotami czy jakkolwiek inaczej). Prawo międzynarodowe dotyczące ochrony mniejszości narodowych nie zależy od tego, czy dana mniejszość posiada własne państwo. 

Pan Jarosław Wołkonowski urodził się, wychował i mieszka na Litwie, w Wilnie. Litwa jest jego ojczyzną, dlatego stwierdzenie zawarte w publicznym wpisie, że ,,Litwa nie jest twoją ojczyzną”, jest nie tylko obraźliwe, ale także dyskryminujące ze względu na narodowość. Wezwanie do 'zabrania rodziny i bliskich’ oraz wyjazdu do Polski 'zanim skończy się cierpliwość Litwinów’ nie tylko stanowi niesłuszne i krzywdzące stwierdzenie, ale także jest przejawem szerzenia nienawiści wobec Pana Jarosława i jego rodziny. Wskazuje ono na możliwość zastosowania groźby i choć jej treść pozostaje niedookreślona to stanowi to poważne naruszenie zasad współżycia społecznego i ochrony praw człowieka

Należy również zwrócić uwagę na systematyczność jako kryterium przestępstwa z art. 170 k.k. Biorąc pod uwagę, że adwokat opublikował cytowany tekst raz na profilu Pana Jarosława Wołkonowskiego, dwa razy na swoim profilu i raz na jednej z publicznych grup na Facebooku, uzasadnione jest uznanie jego działań za systematyczne. Zamiar wyrażenia nienawiści był wyraźnie aktywny, gdyż wypowiedzi te zostały zamieszczone na różnych platformach społecznościowych łącznie cztery razy, co świadczy o tym, że jego działania nie były przypadkowe, ale celowe i przemyślane.

Osoba ta nie działała więc przypadkowo czy jednorazowo, lecz systematycznie, publikując wpisy ze świadomością powagi swojego czynu i z zamiarem wywołania negatywnej reakcji społecznej wobec Pana Jarosława Wołkonowskiego oraz innych osób należących do narodowości polskiej na Litwie. Dlatego konieczne jest reagowanie na takie wypowiedzi, które podżegają do nienawiści i uprzedzeń wobec osób innej narodowości, w tym przypadku narodowości polskiej.

Działania podjęte przez EFHR przeciwko prawnikowi

W dniu 23 stycznia 2024 r. zwrócono się również do Litewskiej Izby Adwokackiej w sprawie nieetycznego zachowania prawnika. Złożyliśmy skargę do Litewskiej Izby Adwokackiej w związku z możliwym naruszeniem działalności i etyki zawodowej adwokata. W dniu 13 marca 2024 r. Rada Adwokacka podjęła decyzję o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego przeciwko adwokatowi. Sąd Honorowy Adwokatury rozpatrzył sprawę dyscyplinarną na posiedzeniu w dniu 21 maja 2024 r. Pan Jarosław był obecny na rozprawie jako skarżący, ale adwokat objęty postępowaniem dyscyplinarnym nie przybył na rozprawę. Kolejna rozprawa w sprawie została wyznaczona pod koniec września b.r. Sąd Dyscyplinarny ma możliwość nałożenia kary dyscyplinarnej, która w tym przypadku może obejmować upomnienie, naganę lub publicznie ogłoszoną naganę”.

Europejska Fundacja Praw Człowieka uważa, że organy ścigania powinny były dogłębnie przeanalizować wszystkie aspekty sprawy, w tym kontekst, w jakim komentarze zostały opublikowane, oraz ich potencjalny wpływ na osoby należące do mniejszości polskiej na Litwie i liczy, że dojdzie do dyscyplinarnego ukarania adwokata. 

Podsumowanie – EFHR krytycznie o mowie nienawiści

W związku z tym Fundacja zapewnia, że nadal będzie monitorować podobne przypadki i podejmować odpowiednie kroki prawne, aby zapewnić, że prawa mniejszości narodowych na Litwie są odpowiednio chronione. Jej celem jest również kontynuowanie działań edukacyjnych i informacyjnych, aby przeciwdziałać szerzeniu mowy nienawiści oraz promować tolerancję i wzajemny szacunek w społeczeństwie. Fundacja w dniu 27 września 2023 r. złożyła raport w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych na Litwie, a jeden z wniosków dotyczył mowy nienawiści:

„Mowa nienawiści to jeden z najpoważniejszych problemów, z którymi borykają się mniejszości narodowe na Litwie. Wiele osób z mniejszości narodowych jest ofiarą rasistowskich i ksenofobicznych komentarzy w internecie, a także w mediach tradycyjnych. Tego typu zachowania prowadzą do dalszej marginalizacji mniejszości i pogłębiają problemy związane z ich integracją społeczną, z czym pomimo zmian prawnych nie radzą sobie przedstawiciele instytucji państwowych.”