Więcej języka litewskiego w szkołach mniejszości narodowych – krytyczna analiza propozycji nowelizacji ustawy o oświacie

Zmiany proponowane przez Ministerstwo i ich uzasadnienie

Ministerstwo Oświaty, Nauki i Sportu Litwy planuje wprowadzić zmiany w zakresie nauczania języka litewskiego w szkołach mniejszości narodowych. Proponowane zmiany zakładają zwiększenie liczby godzin nauki w języku litewskim, aby wyrównać liczby godzin nauki języka litewskiego z placówkami litewskojęzycznymi, a także nauczanie wybranych przedmiotów (społecznych, przyrodniczych, matematyki i technologii) w języku litewskim. Te zmiany mają wejść w życie 1 września 2025 roku i są tłumaczone potrzebą wyrównania różnic w wynikach egzaminów między uczniami szkół litewskich a mniejszościowych. 

Jak podaje Ministerstwo powodem proponowanych zmian mają być nierówności pomiędzy uczniami ze szkół z litewskim językiem nauczania a placówkami mniejszości narodowych. Według danych Ministerstwa dysproporcje w szczególności uwypukliły się w wynikach egzaminu VBE z matematyki (nie zdało 9,2% uczących się w języki litewskim i 12, 8% uczących się w językach mniejszościowych), informatyki (5,9% i 15,3%) oraz biologii (4,1% i 9,5%). Krytycy podkreślają jednak, że są to dane wybiórcze – np. państwowy egzamin z matematyki uczniowie ze szkół z polskim językiem nauczania zdali nawet z lepszym średnim wynikiem (89,6 proc.) niż ich koledzy ze szkół litewskojęzycznych (89,5 proc.), a chemię zdało 100 proc. przystępujących do egzaminu polskich uczniów i 99,3 proc. uczniów ze szkół litewskich. 

Ministerstwo wskazuje także, że na studia wyższe dostało się 53,3% absolwentów szkół w języki litewskim i zaledwie 42,2% maturzystów kończących szkoły w językach mniejszościowych (Ministerstwo przytaczając statystyki dotyczące liczby uczniów dostających się na studia wyższe na Litwie, nie uwzględnia jednak faktu, że absolwenci szkół mniejszościowych częściej wybierają zagraniczne uczelnie, co niekoniecznie świadczy o niższym poziomie edukacji. Aby ocenić faktyczną konieczność nowelizacji, zasadne byłyby badania porównawcze uwzględniające ten czynnik).

Do założeń projektu należą:

1. sukcesywne zwiększenie liczby godzin nauczania w języku litewskim na etapie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. W roku 2025 zacznie obowiązywać 6 godzin nauki w języku litewskim, w 2026 – 7, w 2027 – 8;
2. wyrównanie liczby godzin nauczania języka litewskiego i literatury w szkołach podstawowych. Dotychczas zajęcia odbywały się przez 4 godziny w tygodniu w klasie pierwszej i 5 w kolejnych klasach. Było to ponad 350 godzin mniej w porównaniu do uczniów szkół z litewskim językiem nauczania – 8 godzin tygodniowo w klasie pierwszej, a następnie 7 w klasach kolejnych. Minister podkreśla również, że zwiększenie liczby godzin języka litewskiego nie odbędzie się kosztem języków rodzimych;
3. obowiązkowa nauka w języku litewskim przedmiotów z zakresu edukacji społecznej, nauk przyrodniczych, technologii i matematyki. Jak dotąd, nauczane w języku państwowym są historia, geografia oraz tematy związane z obywatelskością i Litwą;
4. powstanie klas i grup, w których nauczanie odbywać się będzie wyłącznie w języku litewskim, tworzonych na życzenie rodziców w szkołach mniejszościowych, pod warunkiem, że szkoły te będą dysponować wolnym miejscem.

Nowelizacja ustawy ma wspomóc integrację językową i kulturalną mniejszości narodowych w Litwie poprzez tworzenie korzystniejszych warunków do nauki języka państwowego, a w rezultacie zwiększyć możliwości zdobycia wykształcenia i podjęcia kariery zawodowej, a także szansę pełniejszego uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim wśród tej grupy. 

Stanowisko EFHR

Chociaż wyrównywanie wyników między grupami uczniów jest zrozumiałym celem, na którego konieczność realizacji EFHR już wskazywała, sposób jego realizacji budzi kontrowersje. W 2023 roku Fundacja złożyła raport alternatywny w sprawie wdrażania Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych w Litwie. W raporcie tym EFHR wyartykułowała konieczność poprawy w obszarze kształcenia mniejszości narodowych, zwracając uwagę na dysproporcje w wynikach egzaminów między obiema grupami uczniów. W raporcie wskazano, że istnieją strukturalne problemy, które mają duży wpływ na wyniki edukacyjne. EFHR uważa, że zwiększenie liczby godzin nauki języka litewskiego nie powinno odbywać się kosztem języków rodzimych (a tak będzie w przypadku obowiązkowej nauki w języku litewskim przedmiotów z zakresu edukacji społecznej, nauk przyrodniczych, technologii i matematyki), a być raczej komplementarną do obecnych rozwiązań propozycją, uwzględniającą potrzeby uczniów. EFHR zwraca uwagę na bariery językowe, w tym na niedofinansowanie tłumaczenia podręczników na języki mniejszości, co znacząco wpływa na przyswajanie wiedzy.

EFHR jest zdania, że zamiast jedynie zwiększać liczby godzin języka litewskiego, warto zastosować podejście oparte na wielojęzycznej edukacji integracyjnej, oparte na badaniach Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), które wskazują, że rozwój języka ojczystego sprzyja ogólnym wynikom akademickim (więcej można przeczytać o tym tutaj w dwóch przygotowanych przez UNESCO dokumentach: „Education in a multilingual world: UNESCO education position paper” (https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000129728) oraz „Mother tongue-based multilingual education: the key to unlocking SDG 4: quality Education for All” (https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000247333)). Zastępowanie edukacji kolejnych przedmiotów w języku rodzimym kształceniem w języku litewskim może wpłynąć negatywnie na rozwój uczniów (dotyczy to w szczególności przedmiotów matematycznych i technicznych, więcej przeczytać można o tym w raporcie UNESCO „If you don’t understand, how can you learn?” dostępnym tutaj: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000243713). Zdaniem Fundacji prowadzenie dodatkowych programów szkoleniowych dla nauczycieli języka litewskiego w szkołach mniejszościowych oraz udoskonalenie i zapewnienie odpowiedniej jakości tłumaczonych materiałów edukacyjnych mogłoby przynieść bardziej trwałe efekty w wyrównywaniu szans uczniów mniejszościowych.

Projekt ustawy w obecnym kształcie może wpłynąć na poprawę znajomości języka litewskiego wśród uczniów szkół mniejszościowych, ale niesie ze sobą ryzyko marginalizacji języków ojczystych i możliwość negatywnego oddziaływania na wyniki egzaminów, a do tego nie eliminuje kluczowych barier edukacyjnych. EFHR posiada bogaty dorobek w zakresie działalności na rzecz oświaty mniejszości narodowych, w tym walki o funkcjonowanie placówek prowadzonych przez mniejszości narodowych na Litwie – zachęcamy do dalszej lektury w tej tematyce, szczegóły poniżej:

1. Szkoły mniejszości narodowych zagrożone – EUROPEJSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
2. Kontynuacja walki o szkolnictwo – EUROPEJSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu) 
3. Zmiany finansowania i ich wpływ na funkcjonowanie sieci szkół mniejszości narodowych – EUROPEJSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
4. Bolesna decyzja Samorządu trockiego o reorganizacji dwóch polskich szkół w rejonie – EUROPEJSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
5. Niepewna przyszłość mniejszości narodowych na Litwie – EUROPEJSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
6. Oświadczenie EFHR w sprawie pochopnej propozycji zamknięcia szkół rosyjskiej mniejszości narodowej na Litwie – EUROPEJSKA ORGANIZACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
7. Stanowisko EFHR w sprawie niepewnej przyszłości szkół dla mniejszości narodowych na Litwie – EUROPEJSKA ORGANIZACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
8. EFHR oferuje pomoc prawną dla zagrożonych szkół mniejszości narodowych na Litwie – EUROPEJSKA ORGANIZACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)
9. EFHR wspiera przywrócenie egzaminu maturalnego z języka polskiego na Litwie – EUROPEJSKA ORGANIZACJA PRAW CZŁOWIEKA (efhr.eu)