2024/12/27

Prawa mniejszości narodowych w Europie – język mniejszości narodowych w użyciu

Regulacje unijne i międzynarodowe

Kwestia nazewnictwa miejscowości w Europie, szczególnie w kontekście języków mniejszości narodowych, jest złożonym zagadnieniem odzwierciedlającym różnorodność kulturową kontynentu. Stanowi ona odbicie wielowiekowej historii, skomplikowanych procesów społecznych oraz różnorodności językowej ludności europejskiej. Wiele nazw miejscowości nosi ślady dawnych tradycji, migracji ludności, a także politycznych i administracyjnych zmian granic. Współistnienie nazw w językach większościowych i mniejszościowych często podkreśla znaczenie tożsamości lokalnej, a także stosunki między różnymi grupami etnicznymi.

W Unii Europejskiej poszanowanie różnorodności językowej jest uznawane za jedną z fundamentalnych wartości. Artykuł 3 Traktatu o Unii Europejskiej podkreśla, że UE szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową oraz czuwa nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy. Polityka językowa UE obejmuje nie tylko promowanie nauki języków obcych, ale także ochronę języków mniejszościowych. W rezolucji Parlamentu Europejskiego z 2018 roku podkreślono znaczenie konieczności zagwarantowania prawa do używania języków mniejszościowych oraz ochrony różnorodności językowej. Również art. 165 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) podkreśla, że „działanie Unii zmierza do rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji, zwłaszcza przez nauczanie i upowszechnianie języków Państw Członkowskich” przy pełnym poszanowaniu różnorodności kulturowej i językowej (art. 165 ust. 1 TFUE). Ponadto Karta praw podstawowych Unii Europejskiej dodatkowo wzmacnia te zobowiązania, zakazując dyskryminacji ze względu na język (art. 21) i nakłada na Unię obowiązek poszanowania różnorodności językowej (art. 22).

Zgodnie z Konwencją Ramową o Ochronie Mniejszości Narodowych, przyjętą przez Radę Europy w 1995 roku, państwa zobowiązują się do uznania prawa członków mniejszości narodowych do swobodnego używania ich języka. Dokument ten ma na celu zapewnienie równości, przeciwdziałanie dyskryminacji oraz ochronę różnorodności kulturowej i językowej w krajach, które go ratyfikowały. W praktyce oznacza to m.in. zagwarantowanie prawa do posługiwania się językiem mniejszości zarówno w życiu prywatnym, jak i publicznym. Ponadto w określonych sytuacjach Konwencja przewiduje możliwość używania tego języka w administracji publicznej, edukacji czy sądownictwie, zwłaszcza w regionach, gdzie mniejszości stanowią znaczącą część społeczności – art. 11 ust. 3 Konwencji zobowiązuje państwa-strony do umieszczania tradycyjnych nazw miejscowości, nazw ulic oraz innych oznaczeń topograficznych w języku mniejszości w regionach, gdzie tradycyjnie mieszka znaczna liczba osób należących do mniejszości narodowych.

Polska

W Polsce prawa mniejszości narodowych są zagwarantowane w art. 35 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

Ustawa definiuje mniejszość narodową jako grupę obywateli polskich, która (i tutaj od kropek, tekst będzie bardziej czytelny):

jest mniej liczna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej,
odróżnia się od reszty społeczeństwa językiem, kulturą lub tradycją,
ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej,
utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie,
oraz dąży do zachowania swojej tożsamości.

W Polsce uznawane mniejszości narodowe to: białoruska, czeska, litewska, niemiecka, ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska. Natomiast mniejszości etniczne obejmują społeczności karaimską, łemkowską, romską oraz tatarską.

Dodatkowe nazwy w językach mniejszości mogą być nadawane obiektom fizjograficznym, miejscowościom oraz ich częściom, a także ulicom i placom. W przypadku miejscowości niezamieszkanych, obiektów fizjograficznych oraz ulic czy placów, nazwy w językach mniejszości mogą być wprowadzone wyłącznie w gminach, gdzie mniejszość narodowa stanowi co najmniej 20% mieszkańców. Istnieje również możliwość wprowadzenia takich nazw w gminach, które nie spełniają powyższego kryterium procentowego – w takich przypadkach wprowadzenie nazwy dodatkowej wymaga przeprowadzenia konsultacji społecznych, zgodnie z zasadami określonymi przez radę gminy, i uzyskania poparcia większości mieszkańców (ponad 50%).

Nazwy w językach mniejszości mogą być stosowane na terenie całej gminy lub jej wybranej części, jednak zawsze muszą być umieszczone obok oficjalnej nazwy w języku polskim i nie mogą funkcjonować samodzielnie.

Na dzień 9 kwietnia 2019 r. dodatkowe nazwy w językach mniejszości narodowych zostały wprowadzone w 1252 miejscowościach i ich częściach. Obejmują one:

17 miast,
792 wsie,
179 części wsi,
45 przysiółków,
135 osad,
33 osady leśne (leśniczówki),
44 kolonie,
oraz 7 części kolonii i osad.

Lokalizacje te znajdują się na terenie 60 gmin. Wśród nazw wprowadzonych w językach mniejszości wyróżnia się:

827 nazw w języku kaszubskim,
359 w języku niemieckim,
30 w języku litewskim,
27 w języku białoruskim,
oraz 9 w języku łemkowskim^[1]^[2].

Przykłady miejscowości w Polsce z dodatkową nazwą w języku litewskim, większość znajduje się w gminie Puńsk (Punskas) – gdzie aż 69,77 proc. mieszkańców stanowią Litwini, a tylko 39,32 proc. Polacy^[3]:

Boksze-Osada (Bokšiai)
Buda Zawidugierska (Vidugirių Būda)
Buraki (Burokai)
Dowiaciszki (Dievetiškė)
Dziedziule (Didžiuliai)
Giłujsze (Giluišiai)
Kalinowo (Kalinavas)
Kompocie (Kampuočiai)
Krejwiany (Kreivėnai)
Nowiniki (Navinykai)
Ogórki (Agurkiai)
Oszkinie (Ožkiniai)
Pełele (Peleliai)
Poluńce (Paliūnai)
Przystawańce (Pristavonys)
Puńsk (Punskas)
Rejsztokiemie (Raistiniai)
Sankury (Sankūrai)
Sejwy (Seivai)
Skarkiszki (Skarkiškiai)
Szlinokiemie (Šlynakiemis)
Tauroszyszki (Taurusiškės)
Trakiszki (Trakiškės)
Trompole (Trumpalis)
Widugiery (Vidugiriai)
Wiłkopedzie (Vilkapėdžiai)
Wojciuliszki (Vaičiuliškės)
Wojtokiemie (Vaitakiemis)
Wołyńce (Valinčiai)
Żwikiele (Žvikeliai).

Dnia 20 maja 2008 w gminie Puńsk wprowadzono 30 litewskich nazw dla wsi i osady^[4].

Dwujęzyczna tablica w gminie Puńsk (fot. https://jedziemywpolske.wp.pl/jedyne-takie-miejsce-w-polsce-76-proc-mieszkancow-to-litwini)

Dwujęzyczna tablica w miejscowości Pełele w Polsce (fot. https://wydarzenia.interia.pl/podlaskie/news-polsko-litewskie-tablice-ponownie-w-punsku,nId,1278136)

Dwujęzyczna tablica polsko-litewska w Puńsku (fot. https://www.delfi.lt/pl/project/dwujezyczny-punsk-i-na-domach-i-w-dowodach-70956480)

Mapa z nazwami miejscowości w gminie Puńsk w językach polskim i litewskim (fot. https://www.delfi.lt/pl/project/dwujezyczny-punsk-i-na-domach-i-w-dowodach-70956480)

Dom kultury litewskiej w Puńsku (fot. https://www.delfi.lt/pl/project/dwujezyczny-punsk-i-na-domach-i-w-dowodach-70956480)

Wykaz nazw miejscowości w językach mniejszości na mapie Polski (fot. Wikimedia Commons)

Litwa

Zgodnie z danymi z 2021 roku, na Litwie mieszka około 2,81 miliona osób, w tym 432 tysiące przedstawicieli mniejszości narodowych, co stanowi 15,4% ogółu populacji. Polacy są największą mniejszością narodową Republiki i są głównie skoncentrowani w regionie Wileńszczyzny. Najliczniejsze mniejszości narodowe na Litwie to:

Polacy: 183,4 tys. (6,5% mieszkańców)
Rosjanie: 141,1 tys. (5%)
Białorusini: 28,1 tys. (1%)
Ukraińcy: 14,1 tys. (0,5%)^[5].

Litwa od 2010 roku pozostawała bez ustawy o mniejszościach narodowych aż do dnia 7 listopada 2024 r., kiedy litewski Sejm uchwalił nową ustawę, gwarantującą przedstawicielom mniejszości narodowych m.in. swobodne i nieograniczone posługiwanie się własnym językiem w przestrzeni publicznej. Pomimo wprowadzenia nowych przepisów, ustawa spotkała się z krytyką – regulacje nie przyniosły istotnych zmian w zakresie praw językowych mniejszości – konflikty dotyczące dwujęzycznych nazw czy pisowni nazwisk nadal pozostają nierozwiązane a zgoda na użycie języka mniejszości jest ograniczona nadrzędnością przepisów o języku państwowym, co utrudnia praktyczne korzystanie z tych praw (więcej można o tym przeczytać tutaj).

Na Litwie kwestie dwujęzyczności w nazwach miejscowości są tematem kontrowersyjnym i nieuregulowanym ustawowo. W praktyce, w rejonach zamieszkanych przez mniejszości narodowe, zwłaszcza Polaków, pojawiają się tablice z nazwami miejscowości w dwóch językach: litewskim oraz polskim. Przykłady takich miejscowości to Bieliszki i Orzełówka, gdzie władze lokalne starają się wprowadzać polsko-litewskie oznaczenia. Miejscowości najliczniej zamieszkane przez Polaków na Litwie to także:

Ejszyszki/Eišiškės (ponad 83% całej populacji) – jest to największe skupisko Polaków na Litwie
Soleczniki/Šalčininkai (ponad 70%) – znajdują się tam oznaczenia ulic i obiektów w języku Polskim, jest także Gimnazjum im. J. Śniadeckiego z polskim językiem nauczania
Biała Waka/Baltoji Vokė (58,13 %) – działa tam polska szkoła im. Elizy Orzeszkowej
Niemenczyn/Nemenčinė (56,55%) – w maju organizowany jest w mieście Festiwal Kultury Polskiej
Podbrodzie/Pabradė (44,73%) – miasto jest ośrodkiem kultury polskiej na Litwie, działa tam polska szkoła średnia
Landwarów/Lentvaris (25,75%) – w tym mieście także działa polskie Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza^[6].

Jednakże, zgodnie z litewskim prawem, nazwy miejscowości powinny być oficjalnie podawane tylko w języku litewskim. Litewska Państwowa Inspekcja Językowa domaga się usunięcia dwujęzycznych tablic, argumentując, że ustawa o języku państwowym zezwala na używanie nazw wyłącznie w języku litewskim. Sprawy dotyczące dwujęzyczności są rozstrzygane przez Litewską Komisję Sporów Administracyjnych, co wskazuje na brak jednoznacznych regulacji prawnych w tej kwestii (więcej informacji można znaleźć tutaj).

Warto zaznaczyć, że Litwa ratyfikowała Konwencję ramową Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, co zobowiązuje kraj do przestrzegania pewnych standardów dotyczących mniejszości, jednak nie przekłada się to bezpośrednio na prawo do dwujęzyczności w nazwach miejscowości^[7].

Dwujęzyczne tablice w Bieliszkach i Orzełówce (fot. LRT)

Dwujęzyczne tabliczki w litewskich Solecznikach (fot. EFHR)

Dwujęzyczne oznaczenie ulicy w litewskiej miejscowości Ejszyszki (fot. Genealogia Polaków)

Porównanie Polski i Litwy w kontekście dwujęzycznego nazewnictwa – kluczowe różnice

Regulacje prawne: Polska posiada przejrzyste i szczegółowe przepisy umożliwiające stosowanie dwujęzycznego nazewnictwa, które są określone w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Prawo to pozwala na używanie dodatkowych nazw w językach mniejszości w przestrzeni publicznej, przy spełnieniu określonych kryteriów, takich jak procentowy udział mniejszości w populacji danej gminy lub wyniki konsultacji społecznych.

Na Litwie natomiast problem dwujęzycznego nazewnictwa pozostaje nierozwiązany. Mimo uchwalenia nowej ustawy po 14 latach, problemy związane z używaniem języków mniejszości narodowych w nazwach ulic, miejscowości oraz w kontaktach z instytucjami publicznymi pozostają nieuregulowane.

Praktyka: W Polsce dwujęzyczne tablice są powszechnie stosowane w gminach zamieszkanych przez mniejszości narodowe – takie rozwiązania są nie tylko zgodne z polskim prawem, ale także dobrze wpisują się w europejskie standardy ochrony praw mniejszości. Na Litwie sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Mimo istnienia licznych społeczności mniejszościowych, w tym Polaków, dwujęzyczne tablice są przedmiotem sporów i wywołują liczne konflikty. Polsko-litewskie tablice, szczególnie w regionach zamieszkałych przez znaczną liczbę Polaków, są często usuwane lub kwestionowane przez władze. Główne problemy wynikają z obowiązujących przepisów o języku państwowym, które traktują litewski jako jedyny dopuszczalny język w przestrzeni publicznej, co utrudnia legalne stosowanie dwujęzycznych oznaczeń. Spory te niejednokrotnie kończyły się karami finansowymi dla osób prywatnych czy samorządów, które zdecydowały się na instalację takich tablic wbrew oficjalnym wytycznym.

Struktura demograficzna: W Polsce udział osób niepolskiej narodowości jest relatywnie niski w porównaniu z Litwą, gdzie mniejszości narodowe, takie jak Polacy, Rosjanie i Białorusini, stanowią znaczący odsetek społeczeństwa (około 15,4% populacji). Na Litwie mniejszości te są szczególnie licznie reprezentowane w regionie wileńskim, co dodatkowo wpływa na specyfikę relacji z państwem litewskim.

Relacje państwo-mniejszości: W Polsce relacje te są bardziej stabilne i oparte na współpracy, podczas gdy na Litwie charakteryzują się one większą asymetrią i napięciami, wynikającymi z historycznych doświadczeń oraz koncentracji mniejszości w strategicznych regionach.

Dostęp do edukacji i systemu wyborczego: Polska zapewnia mniejszościom narodowym stosunkowo szeroki dostęp do edukacji w ich języku ojczystym oraz możliwość reprezentacji politycznej. Przykładem są szkoły z językiem nauczania mniejszości oraz reprezentanci mniejszości w lokalnych i ogólnokrajowych organach politycznych. Na Litwie sytuacja jest bardziej skomplikowana. Chociaż istnieją szkoły polskie i rosyjskie, dostęp do edukacji w językach mniejszościowych jest ograniczony. System wyborczy również nie zawsze odzwierciedla proporcjonalną reprezentację mniejszości w organach władzy, co dodatkowo utrudnia pełne uczestnictwo tych społeczności w życiu publicznym^[8].

Pomimo tego że sytuacja dotycząca nazewnictwa w językach mniejszości narodowych w Polsce jest lepsza niż na Litwie, to ostatnia decyzja Naczelnego Sądu Administracyjnego Litwy, zezwalająca na dwujęzyczne tablice informacyjne w rejonie solecznickim, wskazuje na pozytywne zmiany w tej kwestii. Sprawa trafiła do sądu po tym jak Litewska Państwowa Inspekcja Językowa zażądała usunięcia dwujęzycznych tablic w centrum Solecznik. Z tym nie zgodziły się władze regionu, które argumentowały, że prawo umożliwia używanie języków mniejszości w regionach zamieszkanych przez te mniejszości. Po rozpatrzeniu przez Okręgowy Sąd Administracyjny (więcej o wyroku można przeczytać tutaj) sprawa trafiła do Naczelnego Sądu Administracyjnego, który orzekł, że dwujęzyczne tablice informacyjne w rejonie solecznickim, zawierające napisy w języku litewskim i polskim, są zgodne z prawem (więcej o orzeczeniu można przeczytać tutaj). Obecnie sąd rozpatruje również kwestie dwujęzycznych tablic w rejonie wileńskim, gdzie pojawiają się kontrowersje dotyczące stosowania różnych języków na tablicach^[9].

Inne kraje

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości, ulic i innych obiektów geograficznych, uwzględniające języki mniejszości narodowych, funkcjonuje w wielu krajach Europy, gdzie prawa mniejszości są chronione zarówno przez przepisy krajowe, jak i międzynarodowe.

Austria

Austria jest przykładem państwa wspierającego mniejszości narodowe poprzez regulacje prawne. Dwujęzyczne tablice zostały zagwarantowane mniejszościom narodowym w Traktacie Państwowym w Sprawie Odbudowy Niezawisłej i Demokratycznej Austrii z 1955 roku oraz w ustawie o mniejszościach narodowych (Volksgruppengesetz) z 1976 roku. Zgodnie z tymi przepisami dwujęzyczne oznaczenia są możliwe, gdy co najmniej 10% mieszkańców danej gminy posługuje się językiem mniejszości. Wcześniej wymóg ten wynosił 25%.

W Austrii uznawane są następujące mniejszości narodowe, które mają prawo do używania swoich języków:

Słoweńcy: głównie w regionie Karyntii,
Chorwaci: obecni w Burgenlandzie,
Węgrzy: również w Burgenlandzie,
Romowie: w różnych regionach kraju,
Czesi i Słowacy: szczególnie w Wiedniu.

Przykłady miast i regionów:

W Karyntii, gdzie mieszka licznie mniejszość słoweńska, można znaleźć wiele dwujęzycznych tablic. Przykładowe miejscowości to:

Judenburg (Judenburg) – tablice z nazwami po niemiecku i słoweńsku.
Ferlach (Berlah) – również z oznaczeniami w obu językach.

Region Burgenland jest natomiast domem dla społeczności chorwackiej i węgierskiej. Przykłady miejscowości to:

Oberwart (Felsőőr) – tablice niemiecko-węgierskie.
Großwarasdorf (Nagyvarasd) – tablice niemiecko-chorwackie^[10].

Tablica w językach niemieckim oraz węgierskim (fot. Wikimedia Commons)

Chorwacja

Dwujęzyczne nazewnictwo w Chorwacji jest regulowane przez Ustawę o mniejszościach narodowych z 2002 roku oraz Konstytucję Chorwacji, która gwarantuje prawa mniejszości narodowych do używania swoich języków. Zgodnie z przepisami dwujęzyczne tablice mogą być wprowadzane w miejscowościach, gdzie mniejszość narodowa stanowi co najmniej 33% populacji. Kwestia dwujęzycznego nazewnictwa w Chorwacji była przedmiotem kontrowersji, zwłaszcza po wojnie bałkańskiej. W 2014 roku próba zorganizowania referendum mającego na celu ograniczenie możliwości ustanawiania dwujęzycznych nazw tylko do miejscowości z co najmniej 50% mniejszości narodowej (zamiast dotychczasowych 33%) spotkała się z dużym oporem. Trybunał Konstytucyjny zakwestionował legalność tego referendum.

W Chorwacji uznawane są różne mniejszości narodowe, z których najważniejsze to:

Serbowie: największa mniejszość narodowa, szczególnie obecna w północno-wschodniej Chorwacji,
Węgrzy: mniejszość zamieszkująca głównie region Baranja,
Chorwaci: mniejszość w regionach z dużą obecnością Serbów,
Czesi, Słowacy i Włosi.

Przykłady miejscowości:

W Vukovarze, mieście o znaczącej populacji serbskiej, można spotkać dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości w języku chorwackim i serbskim. To miasto stało się symbolem konfliktów etnicznych podczas wojny w latach 90,

W niektórych miejscowościach Slavonii, gdzie Serbowie stanowią znaczną część populacji, również można spotkać dwujęzyczne oznaczenia,
W nadmorskim regionie Istria zarówno miasta jak i ulice mają po dwie nazwy, a w sklepach i kioskach można kupić włoskie gazety^[11]^[12].

Dwujęzyczna tabliczka w chorwackiej Istrii w językach chorwackim i włoskim (fot. Adventum)

Czechy

Dwujęzyczne nazewnictwo i użycie języków mniejszości są regulowane przez Ustawę o prawach członków mniejszości narodowych z 2001 roku oraz przez Europejską Kartę Języków Regionalnych lub Mniejszościowych, która weszła w życie w Czechach w 2007 roku. Ustawa ta umożliwia mniejszościom korzystanie z ich języków w kontaktach z administracją publiczną oraz na tablicach informacyjnych, jednak wymaga, aby co najmniej 10% mieszkańców danej gminy stanowiła mniejszość, aby wprowadzić dwujęzyczne oznaczenia. Mimo że prawo umożliwia stosowanie dwujęzycznych tablic, istnieją pewne kontrowersje. Wiele gmin nie spełnia wymogu 10% populacji, co utrudnia wprowadzenie dwujęzycznych oznaczeń i prowadzi do niepewności w kwestii ich stosowania. Ponadto według raportu Rady Europy, istnieją niedobory w zakresie edukacji i mediów dla mniejszości narodowych. Na przykład język polski jest jedynym językiem mniejszościowym nauczanym na poziomie szkoły podstawowej i średniej, podczas gdy inne języki, takie jak romski czy słowacki, nie są nauczane.

W Czechach uznawane są następujące mniejszości narodowe, które mają prawo do używania swoich języków:

Niemcy: mniejszość obecna głównie w zachodnich regionach, takich jak Cheb i Karlowe Wary,
Polacy: największa mniejszość narodowa w Czechach, szczególnie w regionie Czeska Szwajcaria i w rejonie Liberca,
Romowie: mniejszość rozproszona w całym kraju,
Słowacy: obecni w różnych częściach Czech,
Chorwaci: mniejszość zamieszkująca Morawię.

Przykłady miejscowości:

W Chebie, gdzie mieszka znaczna liczba Niemców, można spotkać dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości zarówno po czesku, jak i po niemiecku,
W regionie Liberca, gdzie żyje polska mniejszość, również istnieją dwujęzyczne oznaczenia. W niektórych gminach można znaleźć tablice z nazwami miejscowości w języku czeskim i polskim,
W Karlowych Warach, podobnie jak w Chebie, można zauważyć obecność niemieckich nazw miejscowości obok czeskich^[13]^[14].

Tablica na dworcu w Czeskim Cieszynie w językach czeskim i polskim (fot. Transport Publiczny)

Estonia

W Estonii sytuację języka mniejszości narodowych reguluje ustawa o nazewnictwie miejsc z 2003 roku, która pozwala na używanie dwujęzycznych tablic w gminach, gdzie mniejszość historycznie stanowiła znaczną część populacji przed 1939 rokiem. Dwujęzyczne tablice mogą być stosowane za zgodą ministra ds. regionalnych, jednak są one rzadkie i ograniczone do historycznych przypadków, co budzi krytykę ze strony mniejszości rosyjskiej.

Mniejszości narodowe w Estonii:

największą mniejszość stanowią Rosjanie (około 24% populacji), a także Ukraińcy i Białorusini,
w północno-zachodniej Estonii istnieje również niewielka społeczność szwedzka, obecna jest także mniejszość niemiecka, litewska i żydowska^[15].

Przykłady miejscowości:

W miejscowościach takich jak Elbiku/Ölbäck na północnym zachodzie Estonii występują estońsko-szwedzkie tablice,
W regionach z dużą populacją rosyjską można spotkać tablice w języku estońskim i rosyjskim.

Tablica w językach estońskim i szwedzkim (fot. www.skyscrapercity.com)

Francja

W przeciwieństwie do wielu innych krajów europejskich, Francja nie ratyfikowała Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych ani Europejskiej Karty Języków Regionalnych. Zgodnie z Konstytucją Francji, językiem urzędowym jest francuski, a wszystkie wybieralne władze regionalne muszą posługiwać się wyłącznie tym językiem. Mimo to w 2008 roku dodano do konstytucji artykuł 75-1, który stwierdza, że „języki regionalne należą do dziedzictwa Francji”.

W praktyce dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości może być wprowadzone w gminach, ale wymaga lokalnych regulacji i wsparcia władz regionalnych – to władze lokalne muszą podjąć decyzję o wprowadzeniu dwujęzycznych tablic oraz mogą ubiegać się o dotacje na naukę języków regionalnych.

Pomimo obecności dwujęzycznych tablic w niektórych regionach, kwestie związane z używaniem języków regionalnych wciąż budzą kontrowersje. Centralizacja państwa francuskiego oraz silna polityka promująca jedność narodową sprawiają, że wiele osób postrzega używanie języków regionalnych jako zagrożenie dla jedności kraju. Ponadto brak kompleksowych regulacji dotyczących praw mniejszości sprawia, że sytuacja jest niejednoznaczna i często prowadzi do napięć między lokalnymi społecznościami a władzami centralnymi.

Francja jest domem dla wielu grup etnicznych i narodowości, w tym:

Bretończycy: zamieszkują region Bretania, gdzie używany jest język bretoński.
Alzacy: w regionie Alzacji posługują się językiem alzackim (dialektem niemieckiego),
Korsykanie: w regionie Korsyki używają języka korsykańskiego,
Baskowie: w regionie Kraju Basków posługują się językiem baskijskim,
Oksytańczycy: używają języka oksytańskiego w południowej Francji.

Przykłady miejscowości:

W Alzacji, gdzie mieszkańcy posługują się zarówno francuskim, jak i niemieckim (a także alzackim), można spotkać dwujęzyczne tablice. Przykłady miejscowości to:

Strasburg (Straßburg) – miasto z oznaczeniami w obu językach,
Mulhouse (Mülhausen) – również z dwujęzycznymi tablicami.

W Bretanii istnieją miejscowości z nazwami w języku bretońskim obok francuskich. Przykłady:

Quimper (Kemper) – tablice z nazwami w obu językach,
Lorient (An Oriant) – również z oznaczeniami dwujęzycznymi.

Na Korsyce można spotkać dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości w języku korsykańskim i francuskim:

Ajaccio (Ajaccu) – miasto z nazwą podaną w obu językach,
Bastia (Bastìa) – także z oznaczeniami w dwóch językach^[16]^[17].

Dwujęzyczne tablice w językach francuskim i bretońskim (fot. Wikimedia Commons)

Irlandia

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości w Irlandii jest regulowane przez Ustawę o języku irlandzkim z 2003 roku, która promuje użycie języka narodowego w różnych dziedzinach życia publicznego. Konstytucja Irlandii z 1937 roku uznaje zarówno irlandzki, jak i angielski jako języki urzędowe, co oznacza, że obie wersje nazw miejscowości mogą być używane.

W praktyce jednak, w wielu miejscach stosowanie języka irlandzkiego nie jest powszechne, a jego użycie w przestrzeni publicznej może być ograniczone.

W Irlandii uznawane są różne mniejszości narodowe, z których najważniejsze to:

Romowie: mniejszość obecna w różnych częściach kraju,
Polacy: również obecni w różnych częściach kraju^[18].

Przykłady miejscowości:

W Dublinie można znaleźć niektóre tablice informacyjne i nazwy ulic w dwóch językach. Przykłady to:

O’Connell Street (Sráid O’Connell) – tablice z nazwą podaną zarówno po angielsku, jak i irlandzku.

W Galway, mieście znanym z silnej kultury irlandzkiej, wiele oznaczeń jest dwujęzycznych:

Galway (Gaillimh) – tablice informacyjne często zawierają obie wersje nazwy.

W Limerick również można spotkać dwujęzyczne oznaczenia na niektórych budynkach i ulicach:

Limerick (Luimneach) – tablice z nazwami w obu językach.

Mimo że prawo umożliwia stosowanie dwujęzycznych tablic, rzeczywistość bywa inna. Język irlandzki nie jest powszechnie używany w codziennym życiu, a jego nauczanie w szkołach często budzi kontrowersje. Istnieją także różnice w postrzeganiu języka irlandzkiego w różnych częściach kraju; na przykład w zachodniej Irlandii jest on bardziej obecny niż we wschodnich regionach^[19].

Tablice z oznaczeniami w językach angielskim i irlandzkim (fot. Irish Central)

Kraje nordyckie

W krajach nordyckich, które obejmują Danię, Finlandię, Islandię, Norwegię i Szwecję, dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości oraz użycie języków mniejszości narodowych są regulowane przez prawo, a ich obecność jest szczególnie widoczna w kontekście ochrony praw mniejszości.

Dania: w Danii język niemiecki ma status języka mniejszościowego w regionie Południowej Jutlandii. Na terytoriach zależnych, takich jak Grenlandia i Wyspy Owcze, status języków farerskiego i grenlandzkiego również jest uznawany. Tablice z nazwami miejscowości występują w tych językach^[20].

Finlandia: w Finlandii język szwedzki ma status języka oficjalnego obok fińskiego. Języki lapońskie mają status regionalnego języka urzędowego w północnej części kraju. W miejscowościach zamieszkanych przez mniejszości szwedzkie można spotkać tablice informacyjne w obu językach^[21].

Szwecja: w Szwecji status języka mniejszościowego ma język Meänkieli (dialekt fiński). Języki lapońskie są również uznawane. Tablice z nazwami miejscowości mogą być dostępne w tych językach^[22].

Norwegia: Około 20 000 osób w Norwegii posługuje się językiem saami jako językiem ojczystym. Saami należy do języków ugrofińskich. Jego obecność w Norwegii jest tak samo długa jak języka norweskiego. Północny saami jest – na równi z norweskim – językiem urzędowym w kilku dystryktach dwóch najbardziej na północ wysuniętych województw.

Grupy, które od bardzo wielu lat mieszkają w Norwegii, mają status mniejszości narodowych. Należą do nich Kwenowie mówiący po kweńsku, Żydzi (jidysz i współczesny hebrajski), tzw. Leśni Finowie (fiński został wyparty przez norweski), Romowie (język romski) i Romowie Skandynawscy (język romani). W norweskich szkołach podstawowych reprezentowanych jest obecnie ponad 120 różnych języków. Główne z nich, oprócz szwedzkiego i duńskiego, to urdu, wietnamski, somalijski, perski i turecki^[23].

Przykłady miejscowości:

Dania

W Południowej Jutlandii:

Tønder (Tonder) – tablice z nazwami w duńskim i niemieckim.

Finlandia

W regionach dwujęzycznych:

Helsinki (Helsingfors) – tablice informacyjne dostępne zarówno po fińsku, jak i po szwedzku.

Szwecja

W rejonach z mniejszością fińską:

Haparanda (Haparanda) – tablice z nazwami w szwedzkim i fińskim.

Norwegia

W regionach z obecnością Kwenów:

Kautokeino – tablice informacyjne w norweskim i kwenskim.

Tablica z oznaczeniem miasta Helsinki w języku fińskim i szwedzkim (fot. Wikimedia Commons)

Łotwa

Dwujęzyczne nazewnictwo na Łotwie jest regulowane przez Ustawę o języku państwowym z 1999 roku, która uznaje łotewski za jedyny język urzędowy. Dwujęzyczne tablice mogą być stosowane jedynie w wyjątkowych przypadkach, takich jak oznaczenia historyczne lub kulturowe. W praktyce oznacza to, że większość tablic informacyjnych jest wyłącznie w języku łotewskim, nawet w miejscowościach zamieszkanych przez znaczące mniejszości narodowe.

Na Łotwie największe mniejszości narodowe to:

Rosjanie: stanowią około 25% populacji, głównie w Rydze i Łatgalii,
Białorusini: mniejszość zamieszkująca głównie wschodnie regiony,
Polacy: obecni w regionie Łatgalii,
Ukraińcy i Litwini: mniejsze grupy etniczne^[24].

Przykłady miejscowości:

Dyneburg (Daugavpils)

Miasto z dużą populacją rosyjską i polską, gdzie pojawiają się postulaty o wprowadzenie dwujęzycznych tablic (łotewskich i rosyjskich), ale są one rzadko realizowane ze względu na restrykcyjne przepisy,

Krasław (Krāslava)

Region Łatgalii z dużą obecnością Polaków i Rosjan. Dwujęzyczne tablice są sporadyczne i ograniczone do niektórych instytucji kulturowych.

Ryga

Stolica kraju, gdzie mieszka znaczna liczba Rosjan. W przestrzeni publicznej dominują jednak wyłącznie tablice łotewskie.

Dwujęzyczne nazewnictwo na Łotwie jest ograniczone przez przepisy promujące wyłącznie język łotewski. Choć istnieją postulaty o większe uznanie dla języków mniejszości narodowych, takich jak rosyjski czy polski, ich realizacja napotyka na opór polityczny i społeczny. W porównaniu do innych krajów europejskich polityka dwujęzyczności na Łotwie jest bardziej restrykcyjna i mniej przyjazna dla mniejszości narodowych.

Niemcy

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości w Niemczech jest regulowane przez Ustawę o językach regionalnych i mniejszościowych, która zobowiązuje do poszanowania praw językowych uznanych mniejszości. W praktyce oznacza to, że dwujęzyczne tablice mogą być stosowane w gminach, gdzie dany język mniejszościowy jest używany przez znaczną część mieszkańców. W niektórych regionach, takich jak Szlezwik-Holsztyn i Dolna Saksonia, można spotkać tablice w języku duńskim i fryzyjskim.

W Niemczech uznawane są różne mniejszości narodowe, które mają prawo do używania swoich języków, w tym:

Duńczycy: mieszkają głównie w Szlezwiku-Holsztynie,
Fryzowie: obecni w regionie Szlezwik-Holsztyn i Dolnej Saksonii,
Słowianie: górnołużyczanie i dolnołużyczanie w Saksonii i Brandenburgii,
Romowie: w różnych częściach kraju, z uznaniem dla ich języka.

Przykłady miejscowości:

W regionie Szlezwik-Holsztyn można znaleźć tablice z nazwami miejscowości zarówno w niemieckim, jak i duńskim:

Flensburg (Flensborg) – tablica z nazwą podaną w obu językach.

W Dolnej Saksonii występują tablice z nazwami miejscowości w języku fryzyjskim:

Norden (Norderney) – tablice zawierające fryzyjskie nazwy obok niemieckich.
Borkum (Borkum) – także z dwujęzycznymi oznaczeniami^[25]^[26].

Tablica w językach niemieckim i duńskim (fot. Europa-Universität Flensburg)

Słowenia

Słoweńska konstytucja oraz ustawy dotyczące mniejszości narodowych przyznają Węgrom i Włochom prawo do używania swoich języków w gminach, gdzie stanowią znaczną część populacji. Zgodnie z artykułem 11 Konstytucji Słowenii językiem urzędowym jest słoweński, ale w gminach zamieszkanych przez mniejszości włoską i węgierską ich języki również mają status oficjalny.

To oznacza, że w takich gminach możliwe jest wprowadzenie dwujęzycznych tablic topograficznych oraz używanie języków mniejszości w administracji publicznej.

W gminach zamieszkanych przez mniejszości narodowe istnieją szkoły, które prowadzą nauczanie w językach mniejszości –.na przykład w regionie Prekmurje dzieci mogą uczyć się zarówno po słoweńsku, jak i po węgiersku.

W Słowenii uznawane są następujące mniejszości narodowe:

Węgrzy: mieszkają głównie w regionie Prekmurje, na północnym wschodzie kraju.
Włosi: obecni w regionie Primorsko-Goranska, zwłaszcza w obszarze wybrzeża adriatyckiego.
Romowie: mają specjalny status prawny i są uznawani jako mniejszość narodowa.

Przykłady miejscowości:

W Piranie, mieście na wybrzeżu adriatyckim, można spotkać tablice informacyjne zarówno po słoweńsku, jak i po włosku. Jako jedno z miast z dużą obecnością Włochów, Piran jest przykładem dwujęzyczności.

W Lendavie, gdzie mieszka znaczna liczba Węgrów, również można znaleźć dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości. Tablice są dostępne zarówno w języku słoweńskim, jak i węgierskim^[27]^[28].

Tablica w Piranie w językach słoweńskim i włoskim (fot. Wikiloc)

Słowacja

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości w Słowacji jest regulowane przez Ustawę o mniejszościach narodowych z 1999 roku. Zgodnie z tymi przepisami, jeśli co najmniej 20% mieszkańców danej gminy deklaruje przynależność do mniejszości narodowej, mogą być wprowadzone dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości i ulic. Wyjątkiem są nazwy miejscowości pochodzące od nazwisk zasłużonych Słowaków, które mogą być pisane tylko po słowacku.

W Słowacji uznawane są następujące mniejszości narodowe:

Węgrzy: największa mniejszość narodowa w Słowacji, głównie w południowych regionach kraju,
Romowie: mniejszość obecna w różnych częściach Słowacji,
Czesi: obecni w niektórych regionach, szczególnie w pobliżu granicy z Czechami,
Ukraińcy i Polacy.

Przykłady miejscowości:

Komárno, miasto z dużą populacją Węgrów, gdzie można spotkać dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości zarówno po słowacku, jak i po węgiersku;
Dunajská Streda, kolejne miasto, w którym występują dwujęzyczne oznaczenia;
Šamorín, gdzie również można znaleźć dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości i ulic, co jest wynikiem obecności mniejszości węgierskiej^[29]^[30].

Dwujęzyczna tablica w językach słowackim i węgierskim (fot. Rdio RSI English – RTVS)

Szwajcaria

Szwajcarska konstytucja oraz przepisy kantonalne regulują kwestie użycia języków regionalnych. W zależności od kantonu, władze lokalne mogą ustanawiać dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości i ulic. Zgodnie z federalnym prawem, każdy kanton ma prawo do ustalania swoich przepisów dotyczących użycia języków mniejszości.

W praktyce oznacza to, że w kantonach o mieszanej populacji, takich jak Berno czy Fryburg, można spotkać tablice w dwóch lub więcej językach.

Szwajcaria ma cztery języki urzędowe, które odzwierciedlają jej różnorodność kulturową:

Niemiecki: najczęściej używany język, używany w 19 z 26 kantonów,
Francuski: używany głównie w zachodniej części kraju, w kantonach takich jak Genewa, Vaud i Neuchâtel,
Włoski: obecny w kantonie Ticino oraz w niektórych dolinach kantonu Gryzonia,
Retoromański: używany w kantonie Gryzonia, gdzie jest jednym z trzech języków urzędowych.

Przykłady miejscowości:

W Biel (Biel/Bienne), mieście dwujęzycznym, można spotkać tablice zarówno po niemiecku, jak i po francusku. Miasto to jest znane z dużej populacji francuskojęzycznej i niemieckojęzycznej.

W Fryburgu (Fribourg), gdzie również występuje duża różnorodność językowa, tablice informacyjne są dostępne w dwóch językach: niemieckim i francuskim.

W Lugano, mieście włoskojęzycznym w kantonie Ticino, można zobaczyć tablice informacyjne tylko po włosku. W regionie tym nie ma potrzeby stosowania dwujęzycznych oznaczeń, ponieważ włoski jest jedynym językiem urzędowym^[31]^[32].

Tablica na dworcu kolejowym w językach niemieckim i francuskim (fot. Shutterstock)

Rozmieszczenie języków na mapie Szwajcarii (fot. https://woofla.pl/szwajcaria-jezykowa-perla-europy/)

Węgry

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości w Węgrzech jest regulowane przez Ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych z 1993 roku, która zapewnia prawa mniejszościom narodowym do używania swoich języków. Zgodnie z tą ustawą w miejscowościach, gdzie co najmniej 10% mieszkańców stanowią członkowie danej mniejszości, możliwe jest wprowadzenie dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości.

W Węgrzech uznawane są różne mniejszości narodowe, z których najważniejsze to:

Słowacy: obecni głównie w północno-zachodniej części kraju,
Rumuni: mieszkają w południowych regionach,
Chorwaci: obecni w niektórych regionach na zachodzie,
Serbowie: mniejszość zamieszkująca głównie południowe tereny,
Romowie: mniejszość rozproszona w całym kraju^[33].

Przykłady miejscowości:

W węgierskim powiecie Pest używane są tablice z językiem serbskim jako dodatkowym do języka węgierskiego.

Tablica w językach węgierskim oraz serbskim (fot. Wikimedia Commons)

Wielka Brytania

W Wielkiej Brytanii dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości oraz użycie języków regionalnych są uregulowane przez prawo, a ich obecność jest szczególnie widoczna w Szkocji i Walii^[34]^[35]. Kwestie związane z dwujęzycznym nazewnictwem są regulowane przez różne akty prawne w zależności od regionu. Na przykład:

Szkocja: ustawa o języku szkockim z 2005 roku promuje użycie języka gaelickiego. W regionach, gdzie gaelicki jest używany, mogą być wprowadzone dwujęzyczne tablice,
Walia: ustawa o języku walijskim z 1993 roku oraz jej nowelizacje zapewniają równy status języka walijskiego i angielskiego. W Walii można spotkać tablice informacyjne w obu językach,
Irlandia Północna: ustawa o języku irlandzkim z 2021 roku promuje użycie języka irlandzkiego.

Przykłady miejscowości:

W Szkocji można znaleźć wiele przykładów dwujęzycznych tablic:

Mallaig: tablice drogowe są dostępne zarówno po angielsku, jak i gaelicku. Przykład to znak drogowy w porcie Mallaig,
Inverness: w mieście tym również występują tablice informacyjne w obu językach.

W Walii dwujęzyczne tablice są powszechne:

Cardiff: w stolicy Walii wiele tablic informacyjnych jest dostępnych zarówno po walijsku, jak i po angielsku,
Swansea: podobnie jak w Cardiff, tablice są dwujęzyczne.

W Irlandii Północnej można spotkać tablice z nazwami miejscowości zarówno po angielsku, jak i irlandzku:

Belfast: w niektórych dzielnicach miasta znajdują się tablice informacyjne w obu językach.

Tablica w językach angielskim i walijskim (fot. Nation.Cymru)

Włochy

Dwujęzyczne nazewnictwo miejscowości w Włoszech jest regulowane przez Ustawę z dnia 15 grudnia 1999 roku, która dotyczy ochrony języków mniejszości narodowych. Ustawa ta przyznaje mniejszościom prawo do używania swoich języków w administracji publicznej oraz umożliwia wprowadzenie dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości, ulic i innych obiektów geograficznych, tam gdzie mniejszość stanowi znaczną część populacji^[36].

W Włoszech uznawane są różne mniejszości narodowe, a wśród nich:

Albańczycy: mieszkają głównie w regionach Apulii i Kalabrii,
Katalończycy: obecni w regionie Sardynii,
Niemcy: mieszkają w Południowym Tyrolu (Alto Adige),
Grecy: obecni w regionie Kalabrii,
Słoweńcy: zamieszkują region Friuli-Wenecja Julijska,
Chorwaci: obecni w niektórych gminach w regionie Molise,
Romowie: mniejszość rozproszona w całym kraju^[37].

Przykłady miejscowości:

W Południowym Tyrolu, gdzie mieszka znaczna liczba Niemców, można spotkać tablice informacyjne zarówno po włosku, jak i po niemiecku. Przykłady miejscowości to:

Bolzano (Bozen),
Merano (Meran).

W regionie Friuli-Wenecja Julijska można znaleźć tablice z nazwami miejscowości w języku włoskim i słoweńskim:

Triest (Trst),
Gorizia (Gorica).

W Kalabrii, gdzie mieszka mniejszość grecka, można spotkać tablice z nazwami miejscowości zarówno po włosku, jak i po grecku:

Bova Marina.

Tablica w językach włoskim i niemieckim (fot. www.alamy.com)

Podsumowanie

Dwujęzyczne nazewnictwo w Europie jest zjawiskiem złożonym i zróżnicowanym, którego charakter kształtują regulacje prawne, uwarunkowania historyczne oraz obecność mniejszości narodowych w poszczególnych państwach. W Unii Europejskiej funkcjonuje aż 24 języki urzędowe, a dodatkowo używa się około 60 języków regionalnych i mniejszościowych. W wielu regionach z dużą obecnością mniejszości narodowych dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości stały się standardem.

Wiele państw europejskich przyjęło przepisy wspierające dwujęzyczność, można wskazać np. w Polsce ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych z 2005 roku, a także regulacje obowiązujące w Austrii czy krajach nordyckich. Nie wszędzie jednak sytuacja jest klarowna; we Francji, mimo braku ratyfikacji Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, w regionach takich jak Bretania stosuje się dwujęzyczne oznaczenia. Z kolei na Litwie, gdzie brak regulacji dotyczących dwujęzyczności powoduje spory, tablice w języku polskim bywają usuwane w oparciu o przepisy o języku państwowym.

Kwestie związane z dwujęzycznością nierzadko stają się przedmiotem sporów społecznych i politycznych. Na Litwie czy Łotwie dwujęzyczne oznaczenia są postrzegane jako zagrożenie dla tożsamości narodowej. W Niemczech nowe inicjatywy, takie jak wprowadzenie tablic w języku arabskim, budzą mieszane reakcje. W krajach Europy Zachodniej i Północnej dwujęzyczność bywa jednak postrzegana jako pozytywny element integracji społecznej.

Dwujęzyczne nazewnictwo w Europie odzwierciedla bogactwo kulturowe i historyczne kontynentu, lecz jego wdrażanie napotyka różnorodne wyzwania. Choć wiele państw wprowadziło regulacje wspierające mniejszości narodowe, ich realizacja bywa utrudniana przez napięcia społeczne i polityczne. W miarę jak Europa staje się coraz bardziej wielokulturowa, dwujęzyczność pozostaje istotnym tematem debaty publicznej.

Przygotowała Maja Suskiewicz w ramach programu praktyk w Europejskiej Fundacji Praw Człowieka (EFHR).

^{[1] https://pl.wikipedia.org/wiki/Mniejszo%C5%9Bci_narodowe_i_etniczne_w_Polsce}

^{[2] https://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/89233/PDF/01_3_M_Abu_Gholeh-Dwujezyczne_nazewnictwo.pdf}

^{[3]spis z 2021 r. https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6536/10/1/1/przynaleznosc_narodowo-etniczna_-_dane_nsp_2021_dla_kraju_i_jednostek_podzialu_terytorialnego_v2.xlsx}

^{[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Dwujęzyczne_nazewnictwo_geograficzne_w_Polsce}

^{[5] https://pl.wikipedia.org/wiki/Demografia_Litwy}

^{[6] https://pl.wikipedia.org/wiki/Polacy_na_Litwie#Statystyki}

^{[7] https://www.wnp.pl/rynki-zagraniczne/kolejny-spor-o-dwujezyczne-polsko-litewskie-tablice-na-litwie,733953.html}

^{[8] https://rcin.org.pl/igipz/Content/51259/PDF/WA51_70551_r2014-t86-z4_Przeg-Geogr-Barwinsk.pdf}

^{[9] https://wilnoteka.lt/newsdetail/43808}

^{[10] https://skrivanek.pl/austria-jezyk/}

^{[11] https://pl.wikipedia.org/wiki/Demografia_Chorwacji}