Raport alternatywny organizacji pozarządowych w sprawie implementacji Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych na Litwie

Alternatywny Raport Europejskiej Fundacji Praw Człowieka (zwanej dalej – EFHR) ma na celu przedstawienie rzeczywistej sytuacji mniejszości narodowych na Litwie, jakich prawa regulowane są ratyfikowaną przez państwo dnia 17 lutego 2000 r. Konwencją Ramową o Ochronie Mniejszości Narodowych (KROMN). Umowa weszła w życie 1 lipca 2000 r.

Raport zawiera dane i dokumenty, które mogą być pomocne we właściwym ocenieniu stopnia, w jakim Litwa wywiązała się z zobowiązań konwencyjnych. Należy podkreślić, że wszelkie pochwalne, jak i krytyczne słowa zawarte w raporcie wynikają z troski o umacnianie litewskiej demokracji. Powinna ona odznaczać się siłą i tolerancją oraz w pełni przestrzegać zobowiązań w kwestii ochrony jednej z najbardziej narażonych na dyskryminację grup społecznych, jakimi są mniejszości narodowe. W porównaniu do innych krajów bałtyckich Litwa jest najbardziej jednorodnym etnicznie państwem. Od czasów odzyskania niepodległości znacznie zwiększyła się liczbamieszkańców pochodzenia litewskiego. Tymczasem działania w zakresie ochrony mniejszości narodowych nie zostały w pełni zrealizowane, zarówno w kategoriach prawnych, jak i w praktyce. W Raporcie wyraźnie podkreślono, że niestety ogólna sytuacja mniejszości – od chwili uzyskania przez Litwę niepodległości w 1990 r., od momentu ratyfikacji KROMN-u w dniu 17 lutego 2000 r., jak też od chwili przystąpienia do Unii Europejskiej w 2004 r. – nie poprawiła się wystarczająco, pomimo 12 lat nieustannej kontroli i zaleceń Komitetu Doradczego KROMN-u.

W niniejszym Raporcie alternatywnym zaznaczono, że w ostatnich latach wyraźnie wzrosła tendencja do ignorowania wytycznych KROMN-u oraz instrukcji Komitetu Doradczego; tendencję tę często uzasadnia się tym, że przepisy KROMN-u mają charakter programowy i nie stanowią „faktycznego zobowiązania”. Nawet, jeżeli sytuacja ta nie doprowadziła urzędników do poczucia bezkarności, mamy tu do czynienia z brakiem przekonania o konieczności wypełniania zobowiązań, podjętych przez rząd Litwy w momencie ratyfikowania Konwencji.

W rezultacie stajemy w obliczu jawnego naruszenia postanowień KROMN-u. Spotykamy się również z brakiem świadomości wśród odpowiednich urzędów i instytucji  lub nawet z otwartym negowaniem konieczności stosowania się do norm określonych w Konwencji. Najbardziej oczywistym przykładem takiej sytuacji jest utrata mocy ustawy o mniejszościach narodowych z 2010 r. i brak porozumienia, co do kształtu nowej ustawy, do czego doszło 18 listopada 2013 r. Kolejne niepokojące kwestie to: zmniejszenie liczby przedmiotów nauczanych w językach mniejszości, a zastąpienie ich obowiązkowymi przedmiotami wykładanymi w języku litewskim; stały sprzeciw wobec możliwości używania nazwisk nielitewskich w sytuacjach urzędowych oraz toczące się procesy sądowe w sprawie dwujęzycznych tablic topograficznych, umieszczanych w rejonach zamieszkałych w większości przez przedstawicieli mniejszości narodowych itd.

Główne wnioski Raportu:

Litwa potrzebuje pomocy. Nie jest w stanie – bez wzmocnienia istniejącego prawodawstwa oraz usprawnienia mechanizmów z zakresu praw człowieka i ochrony mniejszości – sprostać zobowiązaniom wynikającym z Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych . Szkodę państwu przynosi bagatelizowanie nasilających się objawów jawnego lekceważenia praw mniejszości narodowych oraz zobowiązań Litwy określonych w Konwencji Ramowej.

W poczynaniach litewskich władz można zauważyć niepokojącą prawidłowość: w ostatnich latach rząd jako priorytet traktuje pielęgnowanie narodowej tożsamości litewskiej większości, co powoduje jej dominację i wypieranie wszelkich przejawów kultury i języka mniejszości z publicznej i – choć w mniejszym stopniu – prywatnej przestrzeni.

Sam fakt istnienia oficjalnego języka państwowego nie stanowi problemu; Litwa posiada wszelkie prawa do posiadania i promowania tego istotnego narzędzia narodowej identyfikacji. Jednakże, jak wynika z Konwencji Ramowej, ochrona  języka państwowego nie może być usprawiedliwieniem dla dyskryminacji i wykluczenia mniejszości mających swoje prawa, które – zgodnie z prawnie wiążącymi postanowieniami traktatu – powinny być chronione.

Od czasu ratyfikacji Konwencji Ramowej litewskie władze polityczne i sądownicze przyjmowały kolejne przepisy i decyzje, uznające język litewski nie tylko za urzędowy, lecz też za wyłączny, coraz bardziej ograniczając możliwość używania języków mniejszości – nawet w sferach kluczowych dla zachowania tożsamości, np. w zapisie imion w języku ojczystym.

W innych krajach demokratycznych taka sytuacja postrzegana jest jako skrajność.

Należy również zauważyć, że wszelkie inicjatywy poprawy tej sytuacji – włączając te, które nastąpiły w wyniku konsultowania rządowego projektu ustawy o mniejszościach narodowych – spotykają się ze zdecydowanym sprzeciwem, nawet ze strony Premiera. Litewscy politycy i urzędnicy nierzadko traktują prawa mniejszości narodowych, jako sprzeczne z „wartościami narodowymi“: językiem, integralnością i jednością. W ten sposób istotne filary społeczeństwa litewskiego zdają się być obojętne lub nieświadome obowiązku ochrony mniejszości.

W swoim programie z 13 grudnia 2012 r. rząd litewski zobowiązał się do rozwiązania problemów mniejszości narodowych, takich jak pisownia imion i nazwisk w językach narodowych w oficjalnych dokumentach urzędowych, a także do stosowania dwujęzycznych znaków typograficznych, zgodnie z postanowieniami Konwencji Ramowej. Jednakże do tej pory nie podjęto żadnych istotnych działań w tym celu.

Trudno uznać taką sytuację za zdrową. Mniejszościom narodowym odbierane jest poczucie,  że władze państwowe je szanują i z nimi współpracują – a tak właśnie w ostatnich latach przedstawia się ich życie na Litwie.

EFHR